Ebyafaayo By'Okuhanuura Okubikurataine

Omukyegyeso ky’okubanza, okeega oku obutegyeki bweby’emperu oburikweetwa “Babeluuni,” omukitabo ky’Okushuuruurirwa bwatandikire kuhanguha omuri Buraaya Okwiikumi/1/1982. Kurigirira aha kuhanuura kw’omuri Danieli 4, obutegyeki obu, bukatandika kukura burikukomoka ahamizi ya Babeluuni enkuru. N’obaasa kwebuuza otihoona ensi keetunguukire, haine eki Babeluuni entsya yakubaasa kushushanisa na Babeluuni enkuru? Ekigarikwamu nikiza kukutangaaza.

Ekitabo ky’okutandika nikitugambira ngu kare omwijuzo gutakabaireho, ensi ekaba eijwaire “oburyaane,” kandi “buri muntu ekaba atuura natekateka okusheisha buri shaaha” (Okutandika 5:13). Ruhanga akaihaho abantu aba ababaire baijwiire oburyaane n’obugomi, yabacwekyereza n’omwijuzo. Reero yatandika busya na Noha n’ekaye. Bwanyima y’omwijuzo hakabaho okwetegyereza, omushaija orikwetwa Nimurodi yatandika kugira amaani n’obushoborozi ah’abantu. Nimurodi ogu akatandikaho obugabe bw’okubanza bw’omunsi omukyanga ekirikwetwa Babeluuni.

Kashi akaba aine Nimurodi. Nimurodi atyo yatandika kuba omushaija w’amaani n’obushoborozi omunsi, ahabwokuba akaba ari omuhiigi w’amaani omumaisho ga Ruhanga. Niho bayihiraire okugira ngu, “nka Nimurodi omuhiigi w’amaani omumaisho ga Ruhanga.” Entandikiro y’obugabe bwe ekaba eri Babeluuni (Okutandika 10:8-10). Nimurodi akakyetegyereza ngu okurundana abantu boona ahansi y’obutegyeki bwe, nibetenga kugira enyikiriza emwe, n’okusherura ekintu kimwe. Ahabw’amagyezi g’okusherura ekintu kimwe, Nimurodi akahayo ekitiiso ky’abantu kweterana, bakombeka ekibuga kw’omutaano, kugira ng’ekibuga eki, kibe nikyo kyaaba orurembo rukuru rw’obutegyeki bwe.

Ahabw’enyikiriza emwe, Nimurodi akazibira abantu okuramya okuramya Ruhanga ow’amazima. Akaba atuura nayenda ngu abeniwe “yaakurira Ruhanga”, kandi ngu agire obushoborozi kukira Ruhanga. Nahabw’ekyo n’abaasa kuba yatandikireho enyikiriza eeye, narishi Abe yakwasire enyikiriza ehikire akajwanzamu ebitarikwikirizibwa, ebyabaire bitandikirweho abantu. Ahagati y’orurembo, abantu bakombekaho iramizo kuba obukomoko by’enyikiriza yaabo.

Ebi nibyo Baibuli erikushoborora ahabukomoko bwa Babeluuni kuriga omukitabo ky’okutandika 11:1-9:

Abantu boona ab’omunsi yoona bakaba nibagamba orurimi rumwe, n’emigambire yaabo erikushushana. Kubabaire nibagyenda barikuriga burigwa izooba, bashanga oruhanga omukibanja kya Shinara, baaba niho batuura. Baikirizana nibagira bati, katuteere amatafaari n’obwegyendesereza, reero twombeke ekizimbe kiringwa kirikukoma omumwanya, twekorere eiziina. “Eki nikyaija kutuhwera obutetambatambika obuseeri bw’amayanja kujanjara omunsi.” Aharibo amatafaari gakaba gari nk’ibaare, obudongo buri nk’eibumba.

Ruhanga akashuuma omunsi kureeba ekibuga n’ekyombeko eby’abantu babaire nibombeka. Kuyabirebire yagira ati, “reeba okuba bamwe n’okugamba orurimi rumwe ekikwareeta, reeba ebi batandika kukora. Ekirikumanyisa tihaine kibaratekateke kukora kikabazibirwa. Katushuume omunsi tutabangure endimi zaabo, batagarika kwetegyerezana omu bibarikukura.” Reero Ruhanga yabanaganaga eseeri n’eseeri y’amayanja, okwombeka ekibuga kwahwera aho. N’ahabwekyo ekibuga ekyo, kikaba nikyeetwa Babeluuni ahabwokuba Ruhanga akatabangura endimi zaabo omuri ekyo kibuga. Reero kuriga aho Ruhanga yabatambatambika eseeri n’eseeri y’amayanja kwetorora ensi.

Omururimi rw’Abakadiya, eiziina Babeluuni niririga omugambo “BAB-EL,” ekirikumanyisa “omuryango gw’ekikaari kya ruhanga.” Iramizo ryaaba ruhanga baabo rikaba riri omukizimbe kiringwa, kirikoma omubicu, haza kirikushangwa rwagati y’orurembo rwaabo. Ahaiguru y’ekizimbe eki, bakaba nibaheeta “omuryango gw’omuhanda gurikuza omw’eiguru.” Omugabe n’abakuru b’enyikiriza, niyo babaire baza kugamba naba ruhanga baabo. Ogu nigwo muringo ogu abategyeki n’abanyadiini, babaire barundaniramu abantu ababaire bataine bushoborozi bw’okugamba naba ruhanga, haza bakabategyeka. Omuruheburaayo, ekigambo Babeluuni nibakyeeta “BAVEL,” eky’aine akakakwate n’ekibarikweta “okujwanzya.” Omuri Babeluuni Ruhanga akajwanzya endimi z’abantu ahabw’okwenda kucwekyereza ekitekateko kya Nimurodi, ky’okurundana abantu boona ahansi y’obutegyeki bwe. Kwonka enganda ezanagirwe eseeri y’amayanja, zikagyenda zeegire enyikiriza n’ebyotegyeki ebizayegire omuri Babeluuni.

Nimurodi akagyenda omumaisho yayombeka Ezindi ndembo omu muringo nigwo gumwe;

Entandikiro y’obugabebwe bwe ekaba eri Babeli, Ereechi, Akaadi, na Kalinehe, omukibanja kya Shinara. Kuyaarugire aho, yaaza Asiria, yayombekayo Nineeva (Okutandika 10:10,11).

Kuriga omubyafaayo, nitumanya ku obutgyeki bw’Abakadiya, nibwo bwabaire obutegyeki bw’okubanza omunsi. Obutegyeki obu bukakuratirwa obutegyeki bwa Asiria, obwaizire bukaihwaho obutegyeki bwaba Babeluuni. Obutegyeki obu bwoona bukatandikira omundembo ezayombekirwe Nimurodi, kandi bukatoreza enyikiriza n’emitwarize eyibwayihire ahari Babeluuni ya Nimurodi. Kuriga ahari Babeluuni enkuru eyatandikirweho Nimurodi, kuhisya ahari Babeluuni eya Nebukedeneeza ow’amaani, bakaba batuura baine ekyafaayo ky’obutegyeki, n’eyikiriza birikushushana.

Kuriga Ahari Nebukedeneeza, Kuhisya Eriizooba

Omuri Danieli 2, nitushangamu okuhanuura okuri kugamba ahari Babeluuni erikutandikira ahari Nebukedeneeza, kuhisya ahari Babeluuni y’emperu, eriyo netunguka omuri Buraaya obwaire obu obuturimu. Omuri Danieli 2, nihagamba kandi hashoborora ahakirooto kya Nebukedeneeza, ekiyaarotsire.

Eki nikyo kiroto ky’omuri Danieli 2:

“Nyakusinga omugabe, omukiroto okareeba kandi waayetegyereza ekibumbe ky’omuntu omumaisho gaawe, ekibumbe eki kikaba kiri kihango, kirikumurinkanya, kandi kirikutainisa omumaisho gaawe. Kikaba kyaine omutwe gw’ezaabu, ekifuba n’emikono by’efeeza, enda n’ebibero by’emiringa, amaguru gaakyo gari ag’ekyooma, Kandi ebigyere byaakyo, bikaba bikozirwe omu kyooma n’eibumba ry’okunogooza.”

“Okaguma noyetegyereza ekibumbe okuhisya obu ibaare ryashazirwe ahamugongo otareebire engaro ezarishara, rikateera ebigyere byakyo ebikozirwe omweibumba n’ekyooma rikabishenyagura. Ekyooma, eibumba, emiringa, efeeza n’ezaabu, byoona hamwe bikashengarukire bwaaba obusasingo. Omuyaga gukeyerera obucwenyaguruka nkomweziga tiwareeba ahibwarengyera.

“Reero eibaare eryataire ekibumbe ryaaba orushozi ruhango rw’amaani rwayetorora ensi.”

Danieli, nikwe kutandika kushoborora amakuru g’ekirooto nagira ati;

“Ai nyakusinga omugabe kandi orikukira abandi bagabe, ahabwokuba Ruhanga w’eiguru akuheriize obugabe, amaani, n’ekitiinwa. Buri muntu weena ahaari, enyameishwa z’omwiihamba, n’enyonyi z’omukabunga, byoona yabikuha ngu obitegyekye. N’eiwe mukama w’ezaabu” (omushororongo 37,38). Omutwe gw’ezaabu ahakibumbe nikimanyisa Nebukedeneeza n’obugabe bwe bwa Babeluuni enkuru.

Danieli akeyongyera yashoborora amakuru g’ebindi bicweeka by’ekibumbe nagira ati;

“kw’oraruge ahabutegyeki, nihaija kuzaho obundi bugabe butaine amaani nk’agaawe, reero hazeho obundi obw’ekyooma, oburikwaija kutegyeka ensi yoona” (omushororongo 39). Ekibumbe kikaba nikimanyisa obutegyeki obwabaire buri omumaisho g’obwa Nebukedeneeza. Ekifuba n’emikono y’efeeza, bikaba nibimanyisa obutegyeki obwabaire buri obwokwihaho Babeluuni eya Nebukedeneeza. Omuri 539 BC, Abamendezi n’Abapashia bakahamba Babeluuni bahikiriza okutebereza kwa Danieli kw’okubanza. Enda n’ebibero by’emiringa nibimanyisa obugabe bwakashatu. Omuri 330 BC, ow’amaani Alexanda akahamba obugabe bwa Pashia, eyabaire entandikiro y’obugabebwe bwaba Guriiki.

Alexanda kuyafiire, obugabe bwe, bwayecwamu ebicweka byaingi. Obugabe obu bukagumizamu okuhisya obu abarooma baayizaire. Danieli akahanuura ngu obutegyeki bwabaguriiki buraija kwihwaho obutegyeki bwakana.

“Obutegyeki bwakana (amaguru g’ekyooma) buraaba buri nk’ekyooma, ahabwokuba ekyooma nikibarukamu obucweka bugumire bushenyagura burikimwe. N’ahabwekyo ekyooma kukiratomere, nikyaija kucwenyagura byoona” (omushororongo gwa 40).

Obutegyeki bwakana bukaba buri obw’aba Rooma. Abarooma kubajanjaire aheeeru ya Itale, bakahamba obugabe bw’aba Guriiki ahagati ya 148 BC na 30BC. Kuhangwaireho akanya kakye, Rooma yategyeka emyanya yoona kuhika ahanyanja ya Mediteraniani. Obutegyeki bw’aba Rooma bukaba obw’amaani kukira obutegyeki bwoona obwabaire burabaireho. Ruhanga akaha okutebereza kw’amazima ngu aba Rooma nibaija kurugwamu “obucweka bugumire bushenyangure obundi butegyeki bwoona.” Obutegyeki bw’aba Rooma bukeyongyerayo kurenga Emyaaka 2000, kuriga obu Rooma yaihaho obutegyeki bw’aba Guriiki n’okuhisya Eriizooba. Ekigombe ky’amahanga ga Buraaya ageteraine ekya Uropian Unioni (EU), kikakomoka ahabutegyeki bw’aba Rooma, n’obugakuba amahanga agatakirimu nka Rasha, wakuratiriza ebyafaayo byaago, niho gakomokire.

Omugasho Gw’enyikiriza

Zimwe ahanshonga ezikihangaine obutegyeki bw’aba Rooma, n’okugira ngu Rooma etuura eri obukomoko bw’enyikiriza yaabaingi. Aba Pashia kubahambire Babeluuni, baikiriza enyikiriza y’abababeluuni kugumizamu. Ow’amaani Alexanda kuyahambire Pashia, yakyetegyereza kurungi ku baruhanga ba Babeluuni na Misiri barikushushana n’aba Guriiki. Amaziina gaabo gakaba gatarikushushana, kwonka emitwarize yaabo ery’emwe. Alexanda ogu, akaba nayeyeta ruhanga kandi yakoresa emitwarize y’enyikiriza y’aba Guriiki kutaho enkwatanisa ahabugabe obuyahambire. Aba Rooma kubahambire aba Guriiki, nabo bayetegyereza ku baruhanga baabo babaire nibashushana n’aba baguriiki.

Aho niho Kristo yaizaire akatandika kwegyesa omubayudaaya. Kristo kuyatembire omu iguru, enyikiriza y’abakurasi ba Kristo yatandika kujanjara omuri Rooma. Baingi ababaire baine enyikiriza ehami, bayanga kuramya baruhanga b’aba Rooma. Baingi ab’enyikiriza y’aba Rooma bakaba batwaara abakurasi ba Kristo kuba abatahikiriire, ahabwokuba bakanga kukuratira enyikiriza y’aba Rooma eyabaire neshagikwa gavumenti ya Rooma. Omuri 303AD, abategyeki bana barooma bakagira entekateka y’okushenyagura enyikiriza y’abakurasi ba Kristo. Bakataho ekiragiro ngu amaramizo goona bagashenye, Baibuli zoona bazootsye, kandi abakurasi ba Kristo batagarika kubugabugana kushabira hamwe. Abakurasi ba Kristo ababaire bari omu gavumenti bakabiingwamu, amaka agaaremiire ahanyikiriza ehikire, bahindurwa abahuuku.

Okuharahaza abakurasi ba Kristo kukagumizamu, mpaka Emyaaka ikumi ehingwireho. Baingi bakaitwa kandi abandi bagyemeserezibwa kureka enyikiriza yaabo ahabw’okwetantara okwaitwa kubi. Kuhagyire kuhwaho akaire, okashusha ngu enyikiriza ehikire neija kwiihwaho, kwonka kubayeyongiire kuharahaza abakurasi ba Kristo, orutaro rwajumbukaho ahagati y’abategyeki barooma. Omwana w’omwe ahabakungu abahikire orikwetwa Konstantini, yarwana n’amaani yasingura orutaro ahari bagyenzibe. Omuri 324 AD, yaaba omutegyeki w’obugababe bwa Rooma bwoona.

Obusinguzi bwa Konstantini bukaretaho empindahinduka omubiragiro. Omuri 325 AD, Konstantini akashohoza ekihandiiko kirikushagika enyikiriza y’abakurasi ba Kristo, Kandi yahamya ngu enyikiriza egi, ebeniyo yaaba enyikiriza omubutegyeki bwa Rooma, barikweyeta aba Orthodox. Kubashutamire omukaciiko akakye, baikirizana ku enyikiriza y’abakurasi ba Kristo eyabaire nejanjara, eba niyo yaikirizibwa kukuratirwa. Ab’enyikiriza ezindi babarwa kuba abakafiire. Konstantini akarinda enyikiriza egi kandi yakoresa amaani g’obutegyeki bwa Rooma, kuharaza abahakanisa. Reero obutegyeki bw’amaani bukajumbuka omunyikiriza y’abakurasi ba Kristo ababaire niharahazibwa.

Enyikiriza ehikire kuyagizire enkwatanisa neby’obutegyeki, emitwarize yaayo yakuratira eby’obutegyeki. Emitwarize y’obutegyeki bwa Rooma bagijwanzya omunyikiriza ehikire. Eky’okureberaho, nkoku omukungu Konstantini yabaire aine ekitinisa ky’obwa “Pontifex Maximus” ( Mukuru w’abahereza b’ekigambo), ekitainisa ekyi, kikahungurwa ba paapa. Konstantini akakwata Sande, yaagihindura Sabbato (ekiro ky’okuhumuriraho) kwetorora obutegyeki bwa bwoona.

Enyikiriza entsya eyatandikirweho Konstantini, ekahwera kujanjaza emicwe, n’emitwarize y’obutegyeki bwa Rooma omubwaire bw’okwebaganisamu, n’okubura amaani omubutegyeki. Omukirooto kya Nebukedeneeza, ekibumbe kikaba kyiine amaguru g’ekyooma, haza n’obutegyeki bwa Rooma nikwe buri. Eky’okureberaho obutegyeki obu omubwaire bwakare, orulatini rukaba ruri orurimi rwa burengyerwa izooba, reero oruguriiki ruri orwaba burigwa izooba.

Ekicweka ky’obutegyeki bwa Rooma eyarwagati ya burigwa izooba na burengyerwa izooba kikatunguuka kyaaba eky’amaani omubutware bw’omukungu Konstantini. Omuri 330AD, Konstantini akatorana orurembo Bazatiumu orwa burigwa izooba, kuba orwakabiri aharurembo rukuru rw’obutegyeki, haza yarweeta “Rooma Entsya.” Orurembo oru rukaba nirweetwa Konstantinopo, kandi obwahati nibarweeta Instabulu.

Kuriga 395 n’okweyongyerayo, abakungu babiri batuura nibebembera ebicweka b’ibiri bw’obutegyeki bwa Rooma. Ebicweka ebi bituura nibikwatanisa omumiringo nyingi, kwonka obwaire kubwagumire nibuhingura, bayebaganisa okukiraho. Omuri 1054 AD, abakaturiki naba Orthodox aba burigwa izooba, bakeyongera kutaanuka. Eki kikaretera okutanuuka kw’amaguru abiri g’obutegyeki bwa Rooma (amaguru abiri g’ekyooma ag’ekibumbe ky’omukiroto kya Nebukedeneeza eky’omuri Danieli 2).

Konstantinopo, ekeyoongyera kuba orurembo rukuru omubutegyeki bwa Rooma enkumi n’enkumi y’emyaaka. Omuri obwo obwaire abategyeki barooma ab’omuri burigwa izooba bajanjaza enyikiriza ya Orthodox n’emitwarize y’enganda zaba Rooma ahab’abehingurireize. Ottomani Tukiisi akaija yahamba Konstantinopo omuri 1453, yaita omukungu owabaire asigaire. Kwonka egi terabaire muheru y’okuguru kwa burigwa izooba kw’obutegyeki bwa Rooma.

Omuri 1469, paapa Yohaana 2 akataisa ekitaiso ngu Ivani 3, owabaire ari omukungu wa Rasha obwaire obwo, ashwere Sofia Palalogina omunyiginya w’okuhereruka omubutegyeki bwa Byzantine. Bakegaita hamwe omuri 1472, Kandi nibo babaire bari ishenkuru na nyinenkuru wa Ivani 4 “Orikutainisa.” Orikutainisa Ivani niwe yabandize kweyeta ekitinisa ky’obwa “Tisaara omuri Rasha yoona.” Ekitainisa ekyi omuri Rasha, nooba ori nka Keishari, kuriga omukitainisa ky’abakungu ba Rooma kwaiha omubutware obwa Julius Keishari.

Ab’enyikiriza y’aba Orthodox, bakagumizamu okukuratira emitwarize n’emicwe y’aba Rooma omuri burigwa izooba. Obwaire obu Putini omutegyeki wa Rasha, nayeyeta omurinzi w’enyikiriza ya Orthodox, kandi nakwatanisa na Patriach Kirillu mukuru w’enyikiriza egyo omuri Rasha. Zimwe ahanshonga ezi Putini yahaire ahabw’okutahirira Ukureini 2022, akagira ngu n’ahabw’okwenda kutaho enkwatanisa ahagati y’enyikiriza ya Orthodox ey’omuri Rasha hamwe ney’omuri Ukuleini ( ab’enyikiriza ya Orthodox ey’omuri Ukureini bakehagura ahari Rasha omuri 2019). Nkoku kiri, amahanga maingi omuri burigwa izooba bwa Buraaya, nibakuratira enyikiriza ya Orthodox, eyakomokire ahabutegyeki bwa Rooma, obwa burigwa izooba bwa Buraaya. N’ahabwekyo amahanga ag’omuri burigwa izooba bwa Buraaya, nigamwe aha kuguru g’omukuhanuura kw’omuri Danieli 2.

Okuguru Kwa Burengyerwa Izooba

Amashaza g’obutegyeki bwa Rooma ag’omuri burengyerwa izooba, gakagumizamu n’okuhisya eriizooba. Abakungu ba Rooma bakagumizamu nibategyeka burengyerwa izooba bwa Buraaya, okuhisya 476 AD. Omugabe wa Bugirimaani, akahungura omukungu owahererukire burengyerwa izooba omuri 476, kwonka egi terabaire muheru y’obutegyeki bwa Rooma omuri burengyerwa izooba. Enganda nyingi z’aba Girimaani zikaba zatandikire kutuura ahansi y’obutegyeki bwa Rooma, amagana g’emyaaka enyimaho. Baingi omuri ezi ngaanda z’aba Girimaani, bakaba bayegire enyikiriza n’emitwarize y’aba Rooma, kandi n’abandi bakaba bayegire endimi zaabo.

Bamwe aha ngaanda z’aba Girimaani ab’arikwetwa aba Furanka, bakatandika kugira amaani omuby’obutegyeki. Omugabe Klovis 1, akahaindurwa omukaturiki omumwaaka gwa 496. Reero kuhahingwaireho akanya kakye, aba Furanka batahi be bamutoreza. Eki tikiratwaire bwaire bwaingi, aba Furanka batandikaho obugabe bw’amaani omu mahanga ga Furansa na Bugirimaani, agi turikumanya obwaire obu. Charles Mateli owabaire ari omutegyeki w’aba Furanka omuri 732, akeemereza okutahirirwa kw’aba Siraamu, kandi yabaremesa kuhamba Buraaya.

Kuhahingwiireho akanya, Pepiini mutabani wa Charles Mateli, akahwera aba Rooma kurwanitsa abazigu baabo, bamuha ekitiinisa ky’obwa “Omurinzi w’aba Rooma.” Charlemagine mutabani wa Pepiini, akahangusya obugabe bw’aba Furanka kuhisya omu matemba ga Itale, kandi yaguma nahwera ba paapa omuri Rooma. Omuri 800, paapa owabaire ariho, akajweka Charlemagine idaara ry’okuba “Omukungu wa Rooma.” Omukungu wa Rooma ow’omuri burigwa izooba akabanza kukihakanisa, kwonka ow’omuri Konstantinopo we, yaikiriza ngu Charlemagine abe omukungu mutahi we. Egi ekaba entandikiro y’obutegyeki bwa Rooma oburikwera, obwa hanguhize okuguru kw’ekyooma okwa burengyerwa izooba.

Kuhahingwaireho omwanya, aba Furanka bayebaganisa. Obugabe bw’aba Furanka obwa burengyerwa izooba bwarugamu Furansa, obwa burigwa izooba (Bugirimaani, Itale y’amatemba, n’endaijo myanya), yaaba obutegyeki oburikwera mpaka amagana g’emyaaka g’ahingwiire. Abakungu b’obutegyeki bwa Rooma oburikwera, n’aba paapa b’abakaturiki omuri Rooma, bakaba baine obushoborozi bwaingi omuri burengyerwa izooba bwa Buraaya.

Omutegyeki w’amaani owa hererukire omu butegyeki bwa Rooma oburikwera, ak’aba ari omukungu Charles 5, owategyekire kuriga 1519 kuza 1556. Akaba n’ategyeka ekicweka kihango omuri Supeyini (hamwe n’ebicweka bimwe omuri Amerika), omu mashuuma ga Itale, Australia, n’endaijo myanya myiingi. Omuri 1556, Charles 5, akakwaata obutegyeki bwa Rooma oburikwera na Australia, yabugabira omurumuna, reero obwa Supeyini yabuha omutabani. Omu bwaire obwo, obutegyeki bwa Supeyini nibwo bwabaire nibukirayo kuba obw’amaani omuri Buraaya. Supeyini ekagumizamu kub’ensi y’amaani, okuhisya 1585, obu amahanga g’omumatemba ga burengyerwa izooba bwa Buraaya gatandika kutunguka. Kubwagiire kwenda omuri 1659, Furansa ekaba yatungire obutegyeki bw’amaani omunsi.

Amahanga g’omumatemba ga burengyerwa izooba bwa Buraaya kugatandikire kutunguka, obutegyeki bwa Rooma oburikwera tiburasangukire mubyafaayo. Kandi omu mazima nahati batuura nibagyezaho kwombeka obutegyeki bw’amaani omuri Buraaya kugira ngu bategyeke ensi yoona, kwonka ahabw’obwaire obu tikikabasikire eky’okwombeka obutegyeki obwo.

Owabandize kukigyezaho akaba ari Napolioni omuri 1788. Obutahumura bukeyongyera omuri Furansa, ekyarugiremu empindahinduka omutegyeki bwa Furansa 1789, haza empindahinduka egi ekaretaho akabi kahango. Omuri 1799, Napolioni akegaruriza obukama, kandi yatandika kuhamba Buraaya n’ekitekateko ky’okugitegyeka. Napolioni ogu akaba nakomoka Itale, kandi akazarirwa ahakirwa kya Corsica hahingwiireho ameezi ikumi na ataano, Furansa eherize kugura ekyo kirwa. Omu buto bwa Napolioni, akaba atenda Furansa, kwonka kuyakuzire, yakoresa amahe gaayo kurwanirira ekirooto kye, ky’okutegyeka ensi.

Kuhangweireho emyaaka mikye, Napolioni akategyeka ekicweka kihango omuri burengyerwa izooba bwa Buraaya, yabaganisa kandi yashenya obutegyeki bwa Rooma oburikwera. Kwonka obutegyeki bwe, bukakuratira emitwarize y’aba Rooma. Omuri 1804, akeemerera omumaisho ga paapa, yayeha ekitiinisa ky’obukungu bwa Furansa. Omwaaka ogwakurasireho, yayeyeta omugabe wa Itale arikwejunisa ekirunga ky’ekyooma, ekibakoriise kurangirira omukungu Charlemagine. Napolioni kay’azaire omwojo, yamweeta omugabe wa Rooma, kwonka omuri 1814, Napolioni akasingurwa.

Adolifu Hitila akeebembera orukwe rwakabiri rw’okutegyeka ensi yoona omuri Buraaya. Kuriga 1933 kuza 1945, Hitila akagyezaho kukora obutegyeki butsya omuri Bugirimaani. Akagira ngu obutegyeki bwe, nibwaija kutegyeka Buraaya emyaaka 1000, nkoku obutegyeki bwa Rooma oburikwera bwatwarize, Napolioni atakabushenyire. Hitila akakwatanisa na Benito Mussolini owabaire aremaire ahabutegyeki omuri Itale, aine ekitekateko ky’okugarizaho obutegyeki bwa Rooma obukuru. Hitila akahamba, kakye ayegarurize Buraaya yoona, atakasingwirwe omu rutaro rw’ensi yoona rwa kabiri.

Okugarurwaho kw’obutegyeki bwa Rooma

Orutaro rw’ensi yoona rwa kabiri kurwarugiremu, amahanga maingi omuri Buraaya, gatuura nigombeka obutegyeki bwa Rooma obukuru, kurabira omu ndagaano z’eby’obutegyeki, n’ebyentatsya. Omuri 1957, amahanga mukaga (Bugirimaani, Furansa, Itale, Beligiamu, Holandi, na Luxembaga), bakata omukono aha kihandiko kirikwetwa “Treaty of Rome,” ekyatandikire ekigombe ky’eby’empeiha omuri Buraaya ekiri kumanywa nka “Uropiani Ikonomiki Komyunite (EEC).” Omuri 1933, “Maastricht treaty” ekahangusya EEC yagikora “Uropian Unioni (EU).” EU egi, ekaija yayejumbirwamu amahanga maingi, kandi abantu baingi baine okwiikiriza ngu bariyo nibombeka obutegyeki bwa Rooma obukuru. Eki nikisya kuriga obutegyeki bwa Rooma bwarugaho, kushanga abantu nibaraba aha myatano, barikukoresa empiiha zirikushushana haihi kwetorora Buraaya yoona. Amahanga ga “Uropiani Unioni,” nigeyongyera kugira enkwatanisa buriizooba, omu miringo etari emwe n’emwe.

Omukirooto kya Nebukedeneeza, ekibumbe kikaba kyaine “ebigyere by’ekyooma n’eibumba” (Danieli 2:33). Ebigyere nibimanyisa obutegyeki bwa Rooma obw’emperu. Danieli akashoborora amakuru g’ebigyere by’eibumba n’ekyooma nagira ati; nkoku orikumanya ngu ekyooma tikikajwanga n’eibumba, n’obutegyeki obu nikwo buriba, baryajwanga n’abaana ba bantu, kwonka tibarigira nkwatanitsa nungi. Aha bwokuba ekyooma tikwatana n’eibumba” (omushororongo gwa 43).

Obwaire obu Buraaya eine enganda nyingi, kandi nkoku omugane gw’ekyoona n’eibumba guri tibakubasa kugira enkwatanisa nungi omubuhangwa. Ekitabo ky’Okushuuruurirwa nikitwereka ngu ahabw’akanya kakye, amahanga goona nigaija kukwatanisiza hamwe omuri Buraaya, gategyeke ensi ( Okushuuruurirwa 13:7). Obutegyeki by’emperu nibwaija kuba nk’ekyooma n’eibumba.

“Reero okareeba ebigyere n’obukumu bikozirwe omw’eibumba, n’ekyooma. Obutegyeki obu nibwaija kuba bwebaganisizemu: kandi nibwaija kuba bwaine amaani maingi g’ekyooma nkoku orebire ekyooma kikwataine n’eibumba. Reero nk’oku ebigyere n’obukumu byabaire bikozirwe omw’eibumba n’ekyooma, n’obutegyeki obu nikwe buraabe buri, ekicweka ek’ekyooma nikikuba kihami, reero ek’eibumba kirikujegajega” (emishororongo 41 na 42).

Ebiri Haihi Kwaija Omubwaire Bwa Juba

Rasha okutahirira Ukureini omu 2022, kiketengyesa okwegaita kw’amahanga maingi omuri Buraaya. Bugirimaani ekasharamu kutendeka abarwani ngu ebe ey’amaani omuri Buraaya. Buraaya naija kuguma netunguka okuhisya obu erayetorore ensi. Kwonka amahanga g’omumatemba ga burengyerwa izooba bwa Buraaya, tigaraije kwejwanzya omu butegyeki obu. Bungyereza yo, yaherize kuriga omuri EU, kandi yo n’amahanga g’ab’Israeli agandi, nigaija kugwa omuby’entatsya n’obutegyeki, obutegyeki bwa Buraaya kuburaaze kwetorora ensi yoona.

Nkoku ekibumbe ky’omukiroto kya Nebukedeneeza kyabaire kyaine obukumu ikumi, n’obutegyeki bwa Buraaya obw’emperu, nibwaija kuba bwebembairwe abategyeki ikumi bari ahansi y’omukungu wa Buraaya. Noija kweega byiingi ebiri kukwata aha butegyeki obu, omukyegyeso ky’ikumi.

Obutegyeki obu nibwaija kuhikwaho ki?

Omukirooto kya Nebukedeneeza, ibaare rikateera ebigyere byakyo, ryashenyagura ekishushani kyoona. “Okareeba ibaare nirisharwa aha mugongo ritajugusirwe ngaro z’omuntu, ryateera ebigyere bikozirwe omu kyooma n’eibumba. Reero ekyooma, eibumba, ezaabu, efeeza n’omuringa byashenyagurika byaaba obusasingo, omuyaga gukabyeyerera, gwabitwara ah’otakubasa kutebereza. Reero ibaare eryataire ekibumbe, ryarigamu omugongo gwashweka ensi yoona” (omushororongo gwa 34-35).

Danieli akashoborora ah’eibaare omu mushororongo gwa 44.

“Bwanyima y’obutegyeki bw’aba bagabe ikumi, Rukira boona Ruhanga, naija kutaho obugabe obutarishenyuka, kandi obugabe obu tari buhereza abandi bantu; Kandi nibwaija kurigamu ebicweka byaingi, bushenyangure obugabe bwoona oburabaire omunsi: Kandi obutegyeki obu buragumaho ebiro n’ebiro.” Danieli akatebereza ngu obutegyeki bwa kana buragumaho mpaka Ruhanga abushenyire. Mbwenu nkoku Ruhanga yakigambire, obutegyeki bwa Rooma bukagumizamu n’okuhitsya eriizooba, emitwarize y’aba Rooma tekarugaho ga.

Kristo ari hakye Kwija kweihaho obutegyeki n’emitwarize y’aba Rooma akagishweeka n’obukama bwa Ruhanga, oburikwaija kwetorora ensi yoona (omushororongo gwa 35), kwonka omugane ogwo guri omukyegyeso ekindi.

Ekyegyeso ekirikukurataho: Nooba n’okora enshobi itaano waaba noshoma okuhanuura kw’omuri Baibuli