Nĩ Wĩva Mũthenya Wa Savato?

Aklisto ma mbee mathaithaa nthĩnĩ wa mũthenya wa mũonza wa wĩki, ĩndĩ yũyũ makanisa maingĩ mathaithaa ũ mũthenya wa mbee. Kwaĩ ata ũ mũthenya waalyũke? Nake Ngai ena vata wa mũthenya ũla we ũkũthaitha?

Nĩ mũthenya ũmwe wa wĩki mũtheu? Ethĩwa nĩ mũthenya ũmwe mũtheu, nĩ mũthenya wĩva ĩndĩ? Aklisto aingĩ maĩkĩĩaa kana wakyumwa nĩw’o mũthenya wa ũthiũmũo, ĩndĩ makanisa amwe mathiũmũaa wathanthatũ. Nũũ ũla wĩna ũ w’o? Nĩ vatonyeka mũthenya ũmwe wa ĩsu nĩw’o mũtheu oyũ?

Mbivilia yĩasya kana Ngai nĩwoombie mũthenya ũmwe wa kĩla wĩki wĩthĩwe wa ũthũmũo yĩla woombie nthĩ. “Na Ngai aathima mũthenya wa mũonza, na oovathan’ya wĩthĩwe mũtheu, nũndũ nĩw’o wathũmũie ũndũ wa wĩa wake w’onthe ũla Ngai watw’ĩkĩthisye na woombie” (mwambĩlĩĩlyo 2:3,NIV) Mwambĩlĩlyonĩ Ngai nĩ wombie mũthenya wa mũonza wĩthĩwe mũtheu wa ũthiũmũo—mũthenya ũla mbivilia ĩwĩtaa Savato.

Kũthonoka myaka 2,500 ĩtina, Ngai nĩweekĩie ũtianĩo na Aisilaeli, na amanenga mĩao ĩkũmi. Ũmwe wa mĩao ĩsu nĩ kana kĩla ũmwe no nginya athũmũe nthĩnĩ wa mũthenya wa mũonza:

“Lilikana mũthenya wa savato, ũwĩkalye wĩ mũtheu. Tethya wĩa mĩthenya thanthatũ, wĩke wĩa waku w’onthe, ĩndĩ mũthenya wa mũonza nĩ savato wa Yeova Ngai waku, mũthenya ũsu ndũkatethye wĩa o na wĩva, we, kana mũthũkũmi waku mũndũ mũũme, o na mũthũkũmi waku mwĩĩtu, o na indo syaku, o na mũeni waku ũla wĩ kwaku: nũndũ mĩthenya thanthatũ Yeova nĩwoombie ĩtu na nthĩ, na ũkanga, na syonthe ĩla syĩ nthĩnĩ wasyo, na aithũmũa mũthenya wa mũonza; kwondũ wa ũu aathima mũthenya wa savato; na oovathan’ya wĩthĩwe mũtheu”(Kuma 20:8-11, NASB).

Mĩao ĩkũmi ndyaĩ mĩao Mĩeni! Na ũ w’o savato ũtyaĩ mwĩao mũeni. Ngai Asa nĩ walilikanasya andũ kana nĩ waũvathanĩsye Savato wĩthĩwe mũtheu yĩla wombie nthĩ.

Andũ aingĩ masũanĩaa kana andũ ala maĩ mbee wa Isilaeli, andũ ta Avalaamu, mo mayeesĩ ũndũ wa savato vamwe na mĩao ya Ngai. Ĩndĩ mbivilia yĩasya w’o kana Ngai nĩwoombie Savato mũtheu kuma mwambĩlĩlyo, ĩvinda yĩasa Avalaamu ate mũsyae. Na ĩngĩ Ngai nĩwaisye,“Avalaamu nĩ wambĩwie na nĩwakwataa ũsilĩ wakwa, myamulo, na motwio na mĩao yakwa” (Mwambĩlĩĩlyo 26:5,NIV). Yĩla Ngai wameĩyaĩyaa Aisilaeli nĩwameie, “Lilikana mũthenya wa savato.” Nũndũ mo nĩmeesĩ ũndũ wa savato—nĩ vatonyeka mamanyĩte kwĩsĩla mũtumĩa Avalaamu.

Mũthenya Wa mũonza mbivilianĩ nĩ masaa 24 katĩ katĩ wa syũa yĩithũa wakatano, kũvika syũa yĩithũa wathanthatũ. Kalenda imwe syonanasya wakyumwa ta w’o mũthenya wa mũthya wa wĩki—ĩndĩ wathanthatũ nĩw’o mũthenya wa mũonza nthĩnĩ wa mbivilia.

Klĩsto Nĩwalyũlile Ũ Savato?

Aklisto aingĩ maĩkĩĩaa kana Klĩsto nĩwaũvetangie Savato, nĩ kana aklisto mesakũĩae e mo mũthenya o na wĩva wa kũthaitha. Aklisto angĩ nĩmaĩkĩĩaa kana yu ũ mũthenya wa mbee—wakyumwa—nĩ mũtheu. Nake Klĩsto nĩwaũvetangie Savato kana kũalyũla Savato?

Andũ aingĩ maĩkĩĩaa kana yĩla Yesũ Klĩsto wakw’ie nĩwamĩvetangie mĩao ya Ngai, ĩla nĩ vamwe na Savato. Ĩndĩ Yesũ amanyĩisye,

“Mũikasũanĩe kana nokie kwananga mĩao kana mavuku na athani; ndyaaũka kwananga, ĩndĩ nĩ kwĩanĩsya. Nũndũ nĩw’o nĩngũmwĩa;mũvaka yĩla ĩtu na nthĩ ĩkavĩta, kũĩkavita kaũandĩko kamwe kana kaũkenyũsyo Kamwe mĩaonĩ, mũvaka onthe meanĩw’e. Na ĩndĩ mũndũ o na wĩva ũla ũkananga mwĩao ũmwe wa ĩno ĩla mĩnini, na kũmanyĩsya andũ ũu, akeetwa mũnini mbee ũsumbĩnĩ wa ĩtu, ĩndĩ o ũla ũkamĩka na kũmĩmanyĩsya, akeetwa mũnene ũsumbĩnĩ wa ĩtu” (Mathayo 5:17-19,NIV).

Yesũ amanyĩisye kana kĩla ũmwe no nginya kũmĩw’a o ĩsu mĩao ya Ngai ĩla wamanyĩisye Avalaamu vamwe na Aisilaeli.

Yesũ o ĩngĩ ndaaĩsa kũalyũla Savato kũthi mũthenya ũngĩ. Yesũ mavinda onthe nĩwakwataa Savato nthĩnĩ wa mũthenya wa mũonza. Kwa ngelekan’yo, Luka 4:16 yĩasya, “Nake athi Nasaleti, vala waeewe; na alaĩka ĩsinakokenĩ mũthenya wa savato, tondũ wekaa—na aũngama asome.”Ĩtina wa ou, ” Na athea athi Kavelinaumi, ndũa ĩmwe ya Kalilii. Nake amanyĩsya mũthenya wa savato” (mũsoa 31). Yesũ mavinda aendaa ĩkalũnĩ kana ĩsinakokenĩ o mũthenya ũmwe o ta Ayuti.

Amwe ma atongoi na amanyĩsya ma mĩao maisye kana Yesũ ndakwataa Savato nũndũ nĩwavoasya andũ mũthenya wa savato. Yesũ nĩwa makanisye mo nũndũ mayeesĩ ũndũ wa kũũkwata Savato ũndũ vaĩlwe. Nĩ wamakũlĩlye, “Nũũ kwenyu, ũla wĩthĩwa na ĩlondu yĩmwe, nayo yavalũka iimanĩ mũthenya wa savato, ndeyĩkwata ayũmye? Mũndũ ĩndĩ nde vata kwĩ ĩlondu? Kwondũ wa ũu nĩkwosana na ĩla mĩao kwĩka nesa mũthenya wa savato.” (Mathayo 12:11,12,GNT). Yesũ ĩndĩ ndaaveta kana kũalyũla Savato. Nĩ wamanyĩisye andũ nzĩa ĩla ya w’o ya kũũkwata.

Nĩ Nũthenya Wĩva aatĩyĩ ma Klĩsto Maũkwataa?

Ĩtina wa Yesũ kũkw’a aatĩyĩ make maendeie na kũlũmya mwĩao wa kũthũmũa mũthenya wa mũonza: ” Na aka, ala maumĩte nake Kalilii, mathi ĩtina, na moona mbũa ĩsu, ũndũ mwĩĩ wake waĩiwe. Na Masyoka maseũvya mĩtĩ yĩ mũũke mũseo, na mauta. Na mathũmũa mũthenya wa Savato o ũndũ kwĩaĩtwe” (Luka 23:55,56, NASB). Kwa myaka mingĩ aklisto nĩ maendeie kũkwata Savato mũthenya ũmwe na Ayuti.

Mũtumwa Vaulo mavinda onthe akwataa Savato. Kũũya mũsyĩ wa Kolintho, Vaulo ” Na Vaulo asũanĩaa ĩsinakokenĩ mĩthenya yonthe ya Savato, aimantha kũmetikĩlĩthya Ayuti na Akiliki.” (Meko ma atũmwa 18:4, GNT). Vaulo nĩ wakwataa Savato o kũla waendaa we. Na kwa ngelekan’yo ingĩ soma Meko ma atũmwa 13:14,42,44;16:13 na 17:2. Amwe ma andũ maĩkĩĩaa kana Vaulo amanyĩasya kana andũ mendeka kwĩthĩwa mũĩkĩĩo nĩ na vaĩ vata wa kũkwata Savato. Na ũu ti w’o. Vaulo aisye, “Na ĩndĩ nĩtũkũtwĩkĩthya ĩla mĩao ta ĩte na ũtonyi kwondũ wa mũĩkĩĩo?Aiee, kũikethĩwa ũu; aiee, nĩtũlũlũmĩlya ĩla mĩao” (Alomi 3:31,GNT; Na ĩngĩ ũisoma Alomi 2:13;7:12). Vaulo nĩwa manyĩasya andũ kũmĩlũmya mĩao ya Ngai.

Aklisto amwe nĩmatataa kũmantha mbivilianĩ maandĩko ma kũmatuĩka ũndũnĩ ũsu wa kĩmanyĩo kyoo kya kũmbana wakyumwa. Aklisto aingĩ masyaa kana 1 Akolintho 16:2, nĩkwonan’ya kana aklisto ma mbee Mombanaa wakyumwa. Ĩndĩ mũsoa ũsu ndũkũnenea ũndũ wa ũmbano wa ĩkanisa! Vaulo ameie andũ ma Kolintho nĩmombanasya syĩndũ mũthenya wa wakyumwa nĩ w’o maitwaĩe andũ ma Yutia nũndũ wa yũa yĩla yaĩ nthĩ ya Yutia. Vaulo ndaasya ũndũ o na wĩva wa kũkomana kana kũthũmũa mũthenya wa wakyumwa. Na mo andũ ma Kolintho nĩmakomanaa wathanthatũ, no ti wakyumwa (Meko na atũmwa 18:1-11).

Angĩ namo masyaa kana Meko ma atũmwa 20:7, andũ nĩmakomanie kwa ĩkanisa wakyumwa. Mũsoa ũsu wasyaa, “Na mũthenya wa mbee wakyumwa, twombanĩte vamwe kũtila kĩmũtũ, Vaulo aneena nao, akyenda kũthi ũnĩ ũsu; na aasavya ũtavany’a wake kũvika ũtukũ katĩ: Ũ ndwaĩ ũmbano wa ĩkanisa wa ũthaithi. Andũ nĩmokĩte kũya lĩu, “kũtila kĩmũtũ” nĩ ũndũ ũmwe na kũya lĩu (sisya Luka 24:30; Meko ma atũmwa 27:35; Iĩo sya Yelemia 4:4). Nũkwona kana kya ũya na ũneeni wa Vaulo waĩ ũtukũ katĩ (Meko ma atũmwa 20:7,8,11). Nthĩnĩ wa mbivilia, kĩla mũthenya wambĩasya syũa yĩithũa—kwa ou ũtukũ wa “mũthenya wa mbee” ũsu nĩ Savato wathela. Na ũũ ndwaĩ ũmbano wa ĩkanisa wa wakyumwa. Kioko kĩu kyatiĩte, ũ wakyumwa Vaulo ndathũmũa. Nĩ waendie myako kya mailyĩ 20 (kilo mita 32) kũvika mũsyĩ wa Asoso (mũsoa 13,14). Vaulo mavinda onthe akwataa Savato wa wathanthatũ, ĩndĩ wakyumwa nĩ wathũkũmaa. Mbivilia ndĩna mwĩao wa kũtw’a wakyumwa mũtheu, na mbivilia ndĩna vandũ ngelekan’yo ya mũndũ o na wĩva wakwataa wakyumwa.

Nũũ Ũla Walyũlĩle Mũthenya Wa Ngai Wa Ũthũmũo?

Ĩtina wa aatĩyĩ ma mbee na Klĩsto makw’a, andũ nĩ malyũlĩle mũthenya wa ũthũmũo kuma wathanthatũ kũthĩ wakyumwa. Aklisto aingĩ nĩmendaa kwĩthĩwa kĩvathũkany’o kuma kwĩ Ayuti na mambĩlĩlya kũmbanaa wakyumwa vandũ va wathanthatũ. Kĩndũ ta 135 AD (myaka ĩana yĩmwe ĩtina wa kĩkw’ũ kya Klĩsto) Mũsumbĩ wa Loma weetawa Hadrian nĩwakũnie mũũngũ Savato na ndĩni ya Ayuti. Ũsumbĩ ũsu wa Loma nĩwamoaie andũ aingĩ ala makwataa Savato. Ĩtina wa ĩvinda yĩu aklisto aingĩ nĩmaekie kũkwata mũthenya wa mũonza,ĩngĩ kwĩ mwaka wa 155 AD, mwalimũ ũmwe wa aklisto Justin Martyr nĩ waandĩkie “Wakyumwa nĩw’o mũthenya ũla ithyĩ ithyonthe twĩthĩawa na ũmbano witu, nũndũ nĩ mũthenya wa mbee nthĩnĩ nthĩnĩ waw’o Ngai…nĩ wombie nthĩ” (ũmbulo wa mbee, kilungu kya 67). Aklisto ala aingĩ ũmũnthĩ nĩ mataĩaa kĩthĩo kĩu kya kũmbana nthĩnĩ wa mũthenya wa mbee wa wĩki.

Aklisto avũthũ nĩ mo maendee na kũmwĩw’a Ngai mĩaonĩ yake na kũkwata Savato wa mũthenya wa mũonza. O na kau, aklisto ala mew’aa mĩao ya Ngai mavinda maingĩ nĩmew’ĩlawa nĩ mothĩn’yo. Mwaka wa 365 AD, kũũya nzamanĩ ya Laotikĩa, ĩkanisa ya kĩ-katolĩki nĩmatw’ĩe: “Aklisto mayaĩlwe nĩ kũkwata ũyuta kwa kũthũmũa Savato, ĩndĩ mo nginya mathũkũmae mũthenya ũsu, vandũ vau nĩkũũtaĩa mũthenya wa Mwĩaĩi, na, ethĩwa nĩ matonya, mathũmũe ta aklisto”(Canon 29). Nũkwona kana aklisto amwe nĩ maũkwataa Savato myaka 300 ĩtina wa Klĩsto akw’ie!

Yĩla Yesũ waĩ kũũ nthĩ, amatavisye atongoi na ndĩni, “Na amea,Nĩmũleaa vyũ ĩla mĩao ya Ngai nĩ kana mwĩkalae na mokũũ menyu”(Maliko 7:9). Ũmũnthĩ, aklisto aingĩ o namo nĩ maleaa mĩao ya Ngai na kũatĩa mokũũ moo ene. Yesũ nĩ weesĩ kana kũkethĩwa aingĩ makethĩwa mayasya nĩmamũatĩe we, ĩndĩ nĩ ala matew’a mĩao ya Ngai. Nĩ waisye, “Ti kĩla mũndũ ũmbĩtaa Mwĩaĩi, Nwĩaĩi, ũkavota ũsumbĩnĩ wa ĩtu; ĩndĩ nĩ ũla wĩkaa wende wa Asa wakwa ũla wĩ ĩtunĩ”(Mathayo 7:21). Ngai akamanenga ĩtuvi ala ma nũĩkĩĩaa na kũmwĩw’a e we.

Ngai nde ĩndĩ wa alyũla Savato. Nĩ andũ nĩ mo mavathie mũthenya ũngĩ wa ũthũmũo. Ĩndĩ andũ maitonya kũtw’a mũthenya wĩthĩwe mũtheu. Ngai nĩ waũvathanĩsye mũthenya wa mũonza na aũwathima na aũthesya wĩthĩwe mũtheu. Nde ĩndĩ o na yĩmwe waũthesya mũthenya wa mbee. Na w’o savato ũla wa w’o nĩ kuma syũa yĩithũa wakatano kũvika syũa yĩithũa wathanthatũ.

Nĩkĩ Ngai weyaĩiye kĩla ũmwe athũmũe nthĩnĩ wa mũthenya wa mũonza? Na nĩkĩ kũkwata Savato nĩ ũmwe wa ĩla mĩao ĩkũmi? Kĩtumi kĩmwe Ngai waseũvisye Savato nũndũ nũnũkwenda ethĩwe na mũamba vamwe na ũseo na andũ ala wombie. Nthĩnĩ wa Savato twĩ athasye kuma mawĩanĩ maitu, kwa ou twĩna ĩvinda ĩseo ya kwĩthĩana na Ngai, na kũmũthengeea. Ngai nũtwĩyĩaĩte kana nĩtũkomanae vamwe nthĩnĩ wa Savato vamwe na andũ ala angĩ mamwĩw’a Ngai, nĩ w’o twĩmanyĩsye ũndũ wa Ngai na kwĩkĩana vinya ũmwe na ũla ũngĩ (sisya Alivai 23:3; na Aevelania 10:25). Ngai nĩ wombie Savato wa mũthenya wa mũonza wĩthĩwe ũvano wa kwonan’ya andũ make nĩ meva (kuma 31:13).

Savato nĩwũnengae kĩla ũmwe ũthũmũo ũla ũmaĩle kuma kwĩ mawĩa moo. Nayo ĩvinda yĩĩ ya ũthũmũo wa kĩla mũthya wa wĩki ũtũmanyĩasya ũndũ wa ĩvinda ya mũminũkĩlyo yĩla Yesũ Klĩsto wĩtũngĩĩa mũuo kũũ nthĩ kwa ĩlungu ya myaka ngili ĩmwe.(Aevelania 4:1-11; Ũvuany’o 20:4-6). Ĩvindanĩ yĩu kĩla ũmwe akaũkwata Savato ũla wa w’o: “Na kũkeethĩwa, kuma mwei ũmwe watisa kũvika ũla ũngĩ, na kuma mũthenya ũmwe wa Savato kũvika ũla ũngĩ, mĩĩ yonthe ĩkookaa kũthaitha mbee wakwa, easya ũu Yeova wa ngũthu” (Isaia 66:23).

Ngai aũtwĩkĩthisye mũthenya wa mũonza mũtheu. Savato ũla wa w’o ndwaaĩsa kũalyũka. Ngai atwĩaa kana “Lilikana mũthenya wa Savato ũwĩkalye wĩ mũtheu” (Kuma 20:8). We ũkeeka ata? We ũkaũlũmya na kũũkwata mũthenya ũla Ngai mwene wasakũiye?