Nĩ Kĩtumĩ Kyaũ Vasaka Waalyũlilw'e Na Watw'ĩkĩthwa Isita Ya Wakyumwa

Kwa kĩthyomo kya kĩsũngũ, Isita na Vasaka nĩ ndeto ilĩ kĩvathũkan’yo. Ĩndĩ ĩthyomo ila ingĩ mbingĩ syĩ ndeto o ĩmwe yĩla ĩkũelesya Vasaka na Isita. Kwa ngelekan’yo, kwa ki-giliki kana kilatinĩ, ndeto Pascha no yĩthĩwe ĩkyasya Vasaka kana Isita.

Ĩndĩ Isita na Vasaka nĩ kĩndũ kĩmwe, kana nĩ mboka ilĩ sya Ĩvinda yĩmwe ya kũtanĩawa?

Vasaka nĩ Kyau?

Kwa kũwetwa kwa mbee kwa Vasaka

mbivilianĩ kwĩ ĩvũkunĩ ya (kuma 12). Mose na Aluni mamwĩie Valao kana Ngai akamoaa asyawa ma mbee ku Misili, kethĩwa ndemaeka Aisilaeli maume Misili. Na ĩndĩ vau Ngai amanenga Aisilaeli walan’yo wa kũmĩkwataa Vasaka.

Kĩla mũsyĩ, o vamwe na atũi moo, maĩ meyosee katena ka ĩlondu na maka koaa syua yĩithũa mwambĩlĩlyo wa mũthenya wa ĩkũmi na ĩna ma mwei wa mbee wa kalenda ka Kievelania. Na kwosa nthakame ĩmwe yako, na makĩmĩvaka mĩtĩni ilĩ yĩ ndee sya mũomo o na kĩthaku, nyumbanĩ ila meũkaĩĩa (kuma 12:1-8).

Ũtũku o ũsu, yĩla mũlaĩka wĩũka kũmoaa asyawa ma mbee ma Misili, mũlaĩka akavitĩla ĩũlũ wa mũomo ũsu, o kũla kũvakĩtwe ĩ nthakame (kuma 12:23, 29).

Nthĩnĩ wa mavũku na ũvoo mũseo twĩĩmanyĩasya kana katena Kau ka ĩlondu kaungamie Yesũ, “ũla nĩwe kalondu ka Ngai kala keũveta naĩ sya nthĩ” (Yohana 1:29). Yesũ nĩwamĩkwatie na kũmĩya Vasaka o vamwe na amanyĩw’a make ũtũku ũla wavũnyanĩiwe (Mathayo 26:17-30).

Isita nĩ Kyau?

Mũvea ũmwe wa katholeki ũla wetawa Bede nĩ waandĩkie ĩvuku ya kũelesya kalenda ka kĩsũngũ kwĩ mwaka wa 725 AD. Aeleasya ũũ ku Ũngelesa, ĩvinda ya Vasaka ĩtawa Isita nũndũ vau tene andũ nĩmatanĩaa mboka ĩmwe yĩla kwĩ nũũndũ kwondũ wa kũmĩkumya ngai nga yeetawa Eostre. (Bede, kwa kwĩlilila mavinda, kilungũ kya 15). O vamwe na kũalyũla ĩsyĩtwa kuma Vasaka kuthĩ Isita, mĩkĩĩle ingĩ mingĩ niyokanisye na kũtanĩa mboka ĩsu, o ta matumbĩ ma Isita, mbũkũ, na maamulĩ mavyu makĩlanite. Motwĩo asu moosaniswe vamwe na ũklisto ũilũlũmĩlwa na mboka sya kũtanĩa ngetha na ũsyai.

Kwa ũũ Isita yambĩlĩĩilye ta yo Vasaka, ĩndĩ o ũndũ ĩvinda yaendeeie Motwĩo angĩ maingĩ mongeleelwa kana mavindũwa. Kwondũ wa ou kwĩkwatan’ya kwa Isita na mũthenya ũla wa w’o wa ũthaithi ve vinya kũũvathũkan’ya.

Na W’o Vasaka Wa Ũklisto Wa Tene Watilye Ata?

Keethĩwa nĩũkũmĩvua mbivilia yaku, ũkoona kana Yesũ nĩwaũtanĩie Vasaka we na amanyĩw’a make ũtũku ũsu mbee wa kwambwa (Mathayo 26:17-30) Na yĩĩ nĩyo ĩvinda ĩtw’e ya mboka ya Vasaka, ĩsaa ya wĩoo, waambĩlĩĩlyo wa mũthenya wa ĩkũmi na ĩna wa mwei wa mbee wa kalenda ka Kĩevelania. Mũtũmwa Yohana etwia kana mũthenya, ũla wambĩlĩlasya syua yathũa kĩwionĩ waĩ “mũthenya mũnene” Savato (Yohana 19:31), nĩw’o waĩ mũthenya wa mbee wa mboka ya ĩmũtu ĩte ĩlawa, yĩla yambĩlĩlasya mũthenya wa ĩkũmi na ĩtano o mwei ũsu.

Nayũ kwa sisya (1 Akolintho 11) nĩw’o wone ũndũ aklisto matanĩaa mboka ĩsu ya Vasaka ĩtina wa Yesũ kũthayũũkw’a kuma kwa akw’ũ. Navo vaa mũtumwa Vaulo nũkũelesya kĩla weemanyĩisye kuma vala ve Klĩsto Yesũ:

Nũndũ nyie noosie kwa Mwĩaĩi kĩla namũnengie inyw’ĩ, kana Mwĩaĩi Yesũ, ũtũku ũla wavũnyanĩiwe oosie kĩmũtũ na atũnga mũvea, atilan’ya na asya, “kĩĩ nĩkyo mwĩĩ wakwa, naw’o nĩ kwondũ wenyu, ĩkaai ũũ ũndũ wa kũndĩlĩkana” (1 Akolintho 11:23-24, Nkjv).

Yesũ ameie amanyĩw’a make mamũlilikanae kwa kũatĩa ngekekan’yo ĩla wamanengie o ũtũku ũsu. Kwa nzĩa ingĩ, ũklisto ũla wa mbee kana wa tene, aklisto nĩmatanĩaa Vasaka na syĩndũ ĩla syanenganĩwe nĩ Yesũ ta kĩmũtu Kĩte ĩlawa na ndivai, na kũthamban’ya maũũ (Yohana 13:15). Atũmwa onthe, nĩ mekaa ũndũ Yesũ wa mamanyĩisye mwene. Nĩ makwataa na kĩthito Vasaka ũla wa ũklisto w’o, vamwe na ngwatilo ya ũtianĩo mweũ ila nĩ kĩmũtu Kĩte ĩlawa na ndivai, nthĩnĩ wa ũtũku wa mũthenya wa ĩkũmi na ĩna ma mwei wa mbee wa kalenda ka Kĩevelania.

Nĩtũkwona kana kwa ĩvinda ũthonokete myaka 150 ĩtina, makanisa ala naĩ Aasia nini (ũthuilonĩ wa Ũtũluki), nĩmaendie kũkwata Vasaka wa kĩklisto kwa nzĩa ila ĩmwe na mũthenya ũla ũtwĩtwe tondũ atũmwa onthe ma Mwĩaĩi mekaa.

Kũlingana na kũvika mwaka wa 190 AD, atongoi kuma kũndũ kũngĩ nĩmatatie kũmathingĩĩsya aklisto ma Aasia nini makwatae Vasaka wa wakyumwa, vandũ va ũla Meesi wa mũthenya wa ĩkũmi na ĩna mwei wa mbee wa kalenda ka Kĩevelania. Volokaiti, mũtongoi nthĩnĩ wa ĩkanisa ya Eveso nĩwa mũandĩke Visovu wa Loma, na anengane ũandĩko wa masyĩtwa ma andũ ala ma Aasia nini makwataa mũthenya wa ĩkũmi na ĩna, maĩ vamwe na Vilivũ na Yohana ala naĩ amwe ma amanyĩw’a 12 ma Yesũ Klĩsto. Na ũũ nĩw’o Volokaiti waandĩkie akĩatĩĩsya:

”Na aa onthe nĩmakwataa mũthenya wa ĩkũmi na ĩna wa Vasaka mayĩatĩanĩa na ũvoo mũseo, makĩka ou kwa ndaĩa, na kũatĩa ũtwĩo wa mũĩkĩĩo. Vamwe na ou, nyie, Volokaiti o ũla mũnini kwĩ onthe, kwatĩanĩa na mwamũlo wa andũ makwa, amwe moo nĩthĩĩtwe ndi mauma ĩtina. Nũndũ andũ mũonza Ma asu makwa maĩ Mavisovu; na ninyie wa nyanya. Na andũ asu makwa mavinda onthe nĩmakwataa mũthenya ũla andũ mavetaa kuasa ĩlawa.

Nyie, kwondũ wa ou, anaa Asa, ũla nĩkalĩte myaka miongo thanthatũ na ĩtano nĩ nthĩnĩ wa Mwĩaĩi, na vamwe na ou ngakomana na anaa Asa ma kuma nthĩ yonthe, na ngamasoma maandĩko matheũ kwa ũlĩku, nĩw’o nĩngwasya kana ndikaw’a nĩ ndeto sya w’ĩa. Kwondũ wa ou ala anene kwĩ nyie nĩmaisye “Twĩ vata wa kũmwĩw’a Ngai kwĩ andũ.” (Eusebius, Church History, 5.23.6-7)

Volikaiti kwa ũkũmbaũ nĩ waisye kana matũku ala we na andũ ma Aasia nini makwataa nĩmalũlũmĩĩtwe nĩ mbivilia na motwio ala maĩ ma kũsyoka ĩtina ĩvinda ya atũmwa ĩkũmi na elĩ na Yesũ Klĩsto.

Myaka 100 ĩtina wa vau, nzama ya Nikaiya nĩyekĩie ũtwio kwĩ mwaka wa 325 AD kana Isita no nginya ĩkwatawe wakyumwa wa mbee ĩtina wa mwei musũu ĩtina wa spring equinox, na kalenda ka Kĩevelania kayaĩlwe kũtũmĩwa kwa kwonan’ya matũku na Isita. Na ĩtina wa vau, kĩla ũmwe ũla waendie na kũkwata Vasaka wa kĩklisto nthĩnĩ wa matũku ala matw’ĩtwe nĩ wonekaa ta mwangangan’ya. Ĩndĩ ou nĩw’o Isita ya wakyumwa yatw’ĩwe ta mwĩao.

(Mwaka ũũ wa 2023, andũ ala makwataa na kwĩkala nthĩnĩ wa Ũklisto wa w’o makatanĩa Vasaka wa kĩklisto ĩtina wa syua yathũa mwei wa 4 matũku 4. Vasaka wa kĩklisto nĩ kuma syua yathũa matũku 4, kũvika syua yathũa matũku 5, ala nĩmo mũthenya wa ĩkũmi na ĩna ma mwei wa mbee wa kalenda ka Kĩevelania.)