Yo Mbivilia Nĩ Myaũ?

Ĩkũlyo yĩmwe ĩnene ya ala mateaĩkĩĩyĩ ũndũ wa mbivilia nĩ, “Mbivilia nĩ myaũ?”

Ona kethĩwa wĩsĩlasya kana wĩ mũklisto we mwene, no vatonyeka ndwaĩsya ũmĩsoma Mbivilia yonthe, na nĩ vatonyeka ũkethĩwa ũtamesĩ mamwe ma ala me vo mbivilianĩ.

Ũmũnthĩ nĩngwosa ĩvinda ĩnini tũkwatanĩe vamwe maũndũ ma vata ala nũseo o kĩla mũndũ nĩ waĩlwe kũmamanya ũndũ wa Mbivilia.

Ethĩwa waamĩsoma Mbivilia yonthe o mavinda maingĩ na nĩ wĩsĩ o kĩla ũndũ nũndũ wayo, nĩvatonyeka nũkwenda ũlwa kũvĩtĩa kĩla kĩndũ na nũkwenda kũthĩ ĩsomo yĩla yĩ mbee. Ĩndĩ kwondũ wa kĩla ũmwe ũngĩ, ĩsomo yĩĩ nĩ yĩkũthĩ kũsũngĩa mokũlyo maingĩ ala wĩthĩawa namo nũndũ wa Mbivilia.

Mbivilia nĩ yĩla ĩvuku ĩnene. Na kwa ũw’o ki nĩyo ĩvuku ya mavuku. Nĩ vethĩawa na mavuku 66 ala aingĩ ma aklisto maĩkĩaa kana vamwe nĩ ĩlungũ nene sya Mbivilia. Mavuku asũ 66 nĩ maanitw’e kũvĩkĩa ĩlungũ 1,189, nasyo ĩlungũ ĩsũ ĩkasyoka ĩkaanw’a kũvĩkĩa mĩsoa 31,000.

Kethĩwa nũkwenda kũsoma kana kwĩthũkĩĩsya Mbivilia yonthe,nĩvatonyeka ĩkethĩwa yĩ ĩvinda ya masaa 70 kũvĩkia kwĩka oũ. Andũ aingĩ mamĩsomaa Mbivilia kwa kwĩsya kũthonoka vaũ, nũndũ kwĩna o kũndũ kwĩngĩ kwa Mbivilia kũla kũte laisi kũelewa na kũmanya.

Nĩkĩ andũ mendaa kũmĩsoma mbivilia?

Andũ aingĩ ala nĩ aatĩyĩ ma ũklisto, Ũĩsilamũ, kana Ũyũda maĩkĩĩaa kana Mbivilia yĩna ũtũmane wa Ngai mũnene ũla woombie ĩtu na nthĩ. Vakuvĩ nũsũ ya andũ ala matwĩe ĩ nthĩ nĩ aatĩyĩ ma ndinĩ ĩsũ ĩtatũ, na nĩmamĩsomaa kwa kĩmanyĩo nũndũ nĩ mendaa kũmanya kĩla Ngai ũmavũanĩsye andũ.

Andũ ala mateaĩkĩyĩ ma Ngai wa Mbivilia kaingĩ mamĩsomaa mamanye kĩla andũ angĩ maĩkĩĩaa. Asomi ma mavinda mamĩsomaa memanyĩsye ũndũ wa mavinda. Aandĩki namo mamĩsomaa kũĩkĩĩthya ũandĩki woo. Na ala angĩ mamĩsomaa nũndũ yĩthĩawa na tũkelwa tũseo o vamwe na maũtao ma yĩmwe kwa yĩmwe.

Kwa Mĩtũkĩ Nĩtũũsisya Ũesyo Wa Mbivilia

Mbivilia yĩthĩawa na ĩkungũ ĩli ĩla sya vata. Kĩlungu kya mbee nĩkyaandĩkiwe na Kĩevelania ta kyo kĩthyomo kyayo, na kĩlungũ kya kelĩ kyaandĩkĩtwe na kĩthyomo kya Kĩngiliki. Andũ mavinda maingĩ nĩmetaa ĩkungũ ĩsu syeli sya Mbivilia ta ũũ Ũtianĩo mũkũũ na Ũtianĩo mweũ. Nyie ĩlungũ ĩsu nĩsyĩtaa Maandĩko ma Kĩevelania na Maandĩko ma Kĩgĩliki.

Namo Naandĩko ma Kĩevelania mwambĩlĩĩlya wamo nĩ ĩkundi ya mavuku atano ala metawa Tola. Ndeto Tola yĩna ũelesyo wa wĩyaĩyĩ kana Mĩao. Ngalĩ ĩno yĩna wĩyaiyĩ mwĩngi maũndũnĩ ma kwĩkala thayũ ũũ vamwe na kũmũthaitha Ngai. Ateo yĩngĩ yĩna maũkewa maingĩ.

Mavuku asu na mbee ma Mbivilia nĩ matũtavasya ũkewa wa ũndũ Ngai woombie o kĩla kĩndũ. Ĩtina wa nthĩ yoombwa, Ngai nĩwoombie andũ elĩ na amaiya mũũndanĩ mũseo vala vaĩ Ũla Mũti Wa Thayũ na mũti ũngĩ ũla waĩ mũvatane. O ta ũndũ ũtonya ĩkwatya, andũ asu nĩmaĩtwĩitwe maĩkaaye ũsyao wa mũti ũla Ngai wameĩyaĩte akĩmea maikaaye waw’o, kwondũ wa oũ Ngai akamaveta kũasa na mũũnda ũsu na vaasa kũma vala ũĩ.

Ĩtina wa ũu, andũ nĩmeseũvisye nzĩa syoo sya kwĩkala na kaingĩ mamũvũthĩĩsya Ngai. Andũ meyosea mũendele na maũmanyĩ, na yo nthĩ yaũsũwa nĩ kwĩyenda o vamwe na kĩthokoano. Ateo kwaĩ mũndũ ũmwe weetawa Noa ũla Ngai wendeeaw’a nĩwe, na Ngai amwĩa Noa nĩ amyake ngalawa nene. Yĩla ngalawa yamĩnie kwakwa na mamyũsũsya na ĩlũ vamwe na nyamũ, Ngai atũma mbũa ya kĩw’ũ kingĩ, na andũ aingĩ makw’a vatiala Noa na nyũmba yake.

Ĩtina wa mbũa ya kĩw’ũ kingĩ, andũ mambĩlĩlya kwĩseũvĩsya motw’io angĩ maeni, na ĩtina wa ĩvinda ĩvũthũ andũ mamũtia Ngai ĩngĩ. Nake Ngai amũnyũva mũndũ ũmwe weetawa Avalamu na amwĩa kethĩwa ũkeew’a wasya wakwa, o w’o ki Ngai Asa akatũathima kũthonoka mĩvia yonthe ya andũ. Avalamu athamĩĩa nthĩ ĩla yĩtawa Ĩsilaeli kana Vilisitia kwĩ ũmũnthĩ, nake Ngai amũnenga syĩtwa yĩngĩ Avalaamu.

Ĩtina wa ĩvinda, Avalaamu nĩwasyaiwe mwana ũla weetawa Ĩsimaili, ũla watwĩkie ĩthe wa Alavu onthe. Ateo ũkew’a ũla mũnene wa Mbivilia ũmũmaa mũno ĩtina mwana wake wa kelĩ, ũla nĩ Ĩsaka, na mwĩsũkũũe Yakovo. Ngai amũnenga Yakovo syĩtwa yĩngĩ Ĩsilaeli, na atwĩka ĩthe wa Aisilaeli. Na ĩtina wa vau Aisilaeli mathamĩĩa Misili yĩla kwaĩ yũa.

Na ũsu nĩ kwa kũsisya kwa ũkuvĩ nthĩnĩ wa ĩvuku ya mbee ya Mbivilia. Kethĩwa ndwaasoma Mbivilia kũma tene, nũseo kwambĩlĩlya kũma vau mwambĩlĩĩlyo, nĩ kwĩthĩwa maũkew’a ta asu nĩmo waambĩlĩĩlyo wa kũmĩmanya Mbivilia ũndũ yĩilyĩ. Nthĩnĩ wa kũtongoew’a kũũ Mbivilianĩ, nĩ ngwambĩlĩĩlya kũsoma kũma mwambĩlĩĩlyo wa Mbivilia na kũelesya kĩla kĩeleelo kya kĩla ũkewa. Ateo kwa oyũ, nĩtũsyoke kũmĩsisya kwa ũkuvĩ kwa kũtonya mũkũthũ Mbivilia yonthe.

Mavuku ana ala maatĩĩe ma Mbivilia maũelesya ũndũ Aisilaeli maũmie Misili, ũndũ Ngai wamanengie mĩao ĩkũmi, na kĩla kyamakĩtikĩie ũendi woo wa kyalo kũũya weũnĩ. Na katĩkatĩ wa ũkewa ũsu kwĩona motw’io na wĩaĩyĩ kũma kũla kwĩ Ngai wa ũndũ andũ mwaĩlwe nĩ kwĩkala o vamwe na ũndũ wa kũmũthaitha ũ Ngai.

Na ĩtina wa mavuku asu atano ma Tola, kwĩona mavuku angĩ maingĩ ala maendeea na kũelesya ũkewa wa andũ na Ĩsilaeli. Kĩndũ kya mbee Aisilaeli nĩ meyoseie nthĩ yonthe ya Ĩsilaeli. Na ĩvinda yĩte yĩasa nĩ mamũleile Ngai na mambĩlĩlya kũmĩthaitha mĩvyanano. Na yĩla makwatiwe nĩ thĩna, mamwĩkaĩlaa Ngai ũndũ wa ũtethyo, na Ngai nĩ wamatangĩaa. Na kĩũ nĩkyekĩkie kwa kwĩsyokelela mavinda maingĩ kwa myaka maana kaũta.

Na vau ĩtina Ĩsilaeli nĩ makwatiye mũsumbĩ na matwĩka o ũsumbĩ mũnini ateo wĩna vinya kũũya Vaasa katĩ. Ĩtina wa mũsumbĩ woo wa katatũ akw’a, Aisilaeli nĩ maanĩkie kũndũ kwĩlĩ mosũmbĩ kĩvathũkan’yo. Ũsumbĩ wa mbee waendeie kwĩtwa ũsumbĩ wa Ĩsilaeli. Na andũ nthĩnĩ wa ũsumbĩ wa Ĩsilaeli nĩ mamũleile Ngai, na ta myaka maana 200 ĩtina nĩ makĩlilwe vinya, na mathamĩĩw’a kũasa kũma nthĩ yoo, na maeka kwoneka nthĩnĩ wa mavinda.

Ũsumbĩ wa kelĩ waĩ ũsumbĩ wa Yuta, na andũ ma ũsumbĩ ũsu metawa Ayuti. Mavinda amwe Ayuti nĩ mamũthaithaa Ngai, na mavinda angĩ nĩmathaithaa mĩvyannano ya Ngai ngeni. Na tũyaĩlwe nĩ kũlwa kana ona mo Ayuti nĩmang’uthũlĩlwe na mathamĩĩw’a Mbaviloni.

Kwa ĩvinda ya myaka 70 ĩtina, amwe ma Ayuti nĩmasyokie ĩngĩ nthĩ ya Ĩsilaeli, na vena mavuku angĩ kaũta Mbivilianĩ ala meũneena ũkewa na mavinda ma Ayuti yĩla masyokie kũma Mbaviloni.

Na kĩngĩ, Mbivilianĩ sya ũmũnthĩ, vena mavuku angĩ ota Savulĩ sya Mũsumbĩ Ndaviti na angĩ, vamwe na Nthĩmo sya Solomoni Mũsũmbĩ, na mavuku angĩ ma ũmanyĩ.

Maandĩko ma Kĩevelania vamwe na oũ vena mavuku 16 ma wathani. Mawathani asu mena mokan’yo kũla kwĩ Ayuti na Aisilaeli. Athani asu nĩmamakanasya kana kethĩwa matikũmwĩw’a Ngai makavetangwa kũma nthĩ yoo ene. Athani asu ĩngĩ nĩmathanie ũndũ wa mũsumbĩ ũkoka ĩvinda yũkĩte ũla ũkamatangĩĩa Aisilaeli onthe na kũũngamya Ũsumbĩ wa Ngai kũũ nthĩ.

Ĩtina wa myaka ta 400 maandĩko ma Kĩevelania mamĩna kũandĩkwa, mwathani weetawa Yoana nĩ wambĩie kũtavany’a katĩkatĩ wa Ayuti ala maĩ manasyoka kũma Mbaviloni. Nĩ wamatavisye andũ kana Mũsumbĩ ũla athani maĩ maandĩkie ũndũ wake aĩ vakuvĩ kũka. O mĩtũkĩ ĩtina wa vaũ, Yesũ ambĩlĩĩlya kũtavany’a kana Ũsumbĩ wa Ngai nũthengee vakuvĩ. Yesũ nĩ wawĩtie ũtũmane ũla watavanasya ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ wa Ngai. Ndeto ĩno ũtavan’yo yĩũngamĩĩa ũvoo mũseo. Andũ aingĩ nĩmamũatĩie Yesũ, na amanyũva 12 ma atĩĩyĩ make methĩwe vamwe nake na kũtavan’ya ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ wa Ngai ũla wũkĩte.

Na o ũndũ Yesũ waendeie kũmanyĩka, atongoi ma Ayuti nĩ mamwĩw’ĩiye kĩwĩu. Na mamũkwata Yesũ, na kũmũkũmbĩla mavityo ma ũlei ũvathanu na Alomi (ala masumbĩkĩte nthĩ ĩsu ya Ayuti). Kwondũ wa oũ Alomi nĩ mamwambie Yesũ. Na ĩtina wa mĩthenya mĩvũthũ, atĩĩyĩ make maete ũvoo wa kũthayũũkw’a kwake na kũmwona e thayũ ĩngĩ, na mambĩlĩlya kũtavya o kĩla mũndũ kana Yesũ nĩwathayũũkiw’e kũma kwa akw’ũ na nĩ wambatie ĩtunĩ. Na ĩngĩ nĩmatavanasya kana Yesũ asyoka ĩngĩ na kwambĩlĩĩlya Ũsumbĩ wa Ngai.

Ũkewa ũũ wa Yesũ wĩthĩawa nthĩnĩ wa mavuku ana ma mbee ma maandĩko ma kĩgiliki. Mavuku asu ana nĩ metawa maũtavan’yo. Ĩvuku yĩla yĩatĩĩe ya Mbivilia yĩitavan’ya ũkewa na mavinda na ũndũ atĩĩyĩ ma Yesũ maendeie na kũnyaĩĩkya ũtũmane wa Yesũ na Ũsumbĩ wa Ngai kũndũ kwonthe kũ ũsumbĩnĩ wa Lomi.

Na ĩngĩ atĩĩyĩ asu na Yesũ nĩ maandĩkie mavalũa 21 ala mavulaniw’e na maandĩko ma kĩgiliki. Mavalũa asu maeleasya maũmanyĩsyo ma Yesũ kwa atĩĩyĩ ma ũklisto wa mbee.

Ĩvuku ya mũthya ya Mbivilia nĩ wathani kũma kwĩ Yesũ ũndũ wa kĩla kĩkethĩwa atanamba kũka vaũ mũthya wa ĩvinda.

Na vo mũthya vyũ wa Mbivilia nĩtũtavw’a ũndũ Yesũ wĩũka kũma ĩtunĩ na kũũngamya Ũsumbĩ wa Ngai. Mbivilia yĩasya kana Yesũ akethĩwa Mũsumbĩ wa nthĩ yonthe ĩlungũ ya myaka 1000.

Ĩtina wa myaka 1000 ĩmwe, kĩla mũndũ waĩkala thayũ nũkathayũkw’a kũma kwa akw’ũ. Ala metĩkĩlĩle nzĩa ya Ngai makanengwa thayũ wa tene tene, na ala maleile nzĩa ya Ngai makanangwa yĩianĩ ya mwaki. Na Ngai mwene akooka kũma ĩtunĩ na kũtwĩka Mũsumbĩ na kwĩkala na Yesũ na andũ ala manengetwe mĩĩ ĩngĩ ĩte ya kwanangĩka, na makekala thayũ tene na tene kũte kwĩw’anĩthya woo kana kĩmeto nthĩnĩ wa mũũnda ũla wĩna Mũtĩ wa Thayũ.

Mbĩvilia Nĩ Ũkewa

O tondũ ũkwona, Mbivilia yo ti ũmbano wa mavuku ma kĩmanyĩo. Ĩndĩ nĩ ĩvuku ya ũkewa mũlĩmũ ũndũ wa mũvango wa Ngai kwa andũ.

Ateo nĩ ũũ ũla waũandĩkie ũkewa ũsu, na nĩkĩ?

Kwatĩanĩa nakwa ĩsomo yũkĩte tũkĩmanyĩsya tũmanye ũla wamĩandĩkie Mbivilia.