Ngai Nĩwoombie Kyeni Mbee Wa Kũmba Syũa? (Mwambĩlĩlyo 1:1-19)
Mbivilia yoneka ta ĩkwasya kana Ngai nĩwoombie kyeni mĩthenya ĩna mbee wa kũmba syũa. Oũ vatonyeka ata? Na oũ nĩ wa w’o?
Andũ aingĩ ala mosaa Mbivilia oyĩmwe makyambĩlĩlya kũmĩsoma nĩmavulanĩlawa nĩ ũndũ maũndũ matĩanĩaa ala maeleetw’e nthĩnĩ wa kĩlungu kĩũ kya mbee. Yĩoneka ta ĩkwasya Ngai oombie kyeni mũthenya wa mbee wa kyumwa, ĩndĩ Ngai ndaaũmba syũa kũvĩka mũthenya wa kana.
Nĩ nĩnakũnengie ũvungũo wa mbee kenda ũmanye kũvuan’ya ũndũ ũsũ nthĩnĩ wa ĩsomo ĩvitũku. Nĩ nĩnakwonisye kana yo Mbivilia yasyaa kana Ngai nĩwoombie yayaya yonthe—vamwe na ĩ nthĩ, syũa, Mwei,na ndata—mbee wa mũthenya wa mbee kwambĩlĩlya. Eka tũsome ũndũ ũsũ ĩngĩ, nĩ Mwambĩlĩĩlyo 1:1
Mwambĩlĩlyonĩ Ngai nĩwatw’ĩkĩthisye matu na nthĩ.
Ngai nĩwoombie yayaya, ĩ nthĩ, syũa, Mwei, na ndata ta ĩvinda ĩvĩtu mũno kũsyoka ĩtina ya tene.
Naw’o mũsoa wa kelĩ ũeleasya ĩ nthĩ mbee wa kũka mũthenya wa mbee:
Na nthĩ yaĩ nthei na ndaĩ kĩndũ; na kĩvindu kyaĩ ĩũlũ wa i kyũngũ: na Veva wa Ngai avw’ĩkĩte ĩũlũ wa manzĩ.
Vaa yu, mbee wa mũthenya wa mbee, nthĩ nĩ ĩvw’ĩkĩtwe nĩ manzĩ, na vaaya, yĩũlũ wa ũkanga, nĩ kĩvindu. Syũa na Mwei syĩ yayayanĩ kũvikĩa vau, nũndũ nĩsyombiwe kwatĩanĩa na mũsoa 1. Ĩndĩ kũma kyũngũnĩ kya ũkanga, kyeni kĩtyamba kwoneka. Vangĩ nĩvatonyeka ĩtu yĩito ya kũthũka kwa nthĩ na mũu nĩwathyũlũlũkĩte ĩ nthĩ. Na ĩndĩ, Ngai ambĩlĩĩlya kũmyaka ĩngĩ ĩ nthĩ.
Mwambĩlĩĩlyo 1:3-5:
Na Ngai asya, “Nĩkwĩthĩwe kyeni”; na kweethĩwa kyeni. Na Ngai oona kyeni, atĩ nĩ kĩseo: na Ngai avathan’ya kyeni na kĩvindu. Na Ngai eeta kyeni “Mũthenya”, na kĩvindu akĩta “Ũtukũ.” Na kweethĩwa wĩoo na kweethĩwa kĩoko—mũthenya ũmwe.
Ũndũ ũũ nĩũkũtethya kwa sũanĩa we wĩ nthĩnĩ wa ĩsiwa ĩnini katikati wa ũkanga ũsũ ũtulĩtye ki, na oyũ Ngai akyasya, “nĩkwĩthĩwe kyeni.” O saa ũsu, matu asu maito ku yĩũlũ mayĩvetwa na ũyona ĩven’ya ũkyambĩlĩlya kwona kyeni kya syũa.
Kwa oũ, kĩndũ kĩmwe nũseo kũmanya nĩ yĩasya, “na kweethĩwa wĩoo na kweethĩwa kĩoko mũthenya ũmwe.” Kĩla mũthenya wĩna ĩlungũ ĩlĩ. Kĩlungu kĩmwe nĩ kĩvindu na kĩlungu kĩngĩ nĩ kyeni. Na kĩlungunĩ kĩĩ, kĩlungu kya mbee kĩla mũthenya wambĩlĩlalya na wĩoo, na kĩlungu kya kelĩ kyambĩlĩlasya na kĩoko. Nthĩnĩ wa Mbivilia, mũthenya wambĩlĩlasya na syũa yĩithũa.
Kwa oũ kethĩwa nũkwĩyona wĩ kasiwanĩ kanini, kĩndũ kya mbee kĩla ũkwona nĩ kyeni kya syũa yĩithũa. Na vau kĩvindu kĩilĩka, na kĩoko kĩla kĩatiiye syũa yĩkyuma, na syũa yĩithũa mũthenya wa mbee ũithela na mũthenya wa kelĩ ũkyambĩlĩĩlya.
Kwa nĩtũsome ũndũ wa mũthenya wa kelĩ ũkyambĩlĩlya na mũsoa wa 6:
Na Ngai asya, “Nĩkwĩthĩwe yayaya katĩ wa manzĩ; nayo yĩvathan’ye manzĩ na manzĩ”. Na manzĩ asũ ma yayaya, na avathan’ya manzĩ ala naĩ ĩtheo wa yayaya na manzĩ ala maĩ ĩũlũ wa yayaya: na kweethĩwa ũu. Na Ngai eeta yayaya “ĩtu.” Na kweethĩwa wĩoo, na kweethĩwa kĩoko,—mũthenya wa kelĩ.
Nayo nĩ kyaũ kĩkũeleswa Vaa?
Ngai nĩwombie yayaya na akĩyĩta ĩtu. Yayaya yĩĩ nĩyo ĩtu kana nzeve ĩla ĩthyũlũlũkĩte nthĩ. Na kethĩwa nĩũkwĩsilya wĩ o yĩla ĩsiwanĩ ĩnini, yũ wĩna nzeve ũtonya kũveva. Ĩtheo wa yayaya kwĩana ĩw’ũ ĩla syĩ ũkanganĩ, na yĩũlũ yayayanĩ nũkwona matu, ala nĩmo manzĩ me yĩũlũ.
Mbivilianĩ, ndeto ĩtu nĩtũmĩawa kũelesya kũndũ kũtatu kĩvathũkan’yo. Ĩtu ya mbee nĩ yayaya vala nyũnyi sĩũlũkaa. Ĩtu ya kelĩ nĩ yayaya yĩla yĩ nza kũla kwĩ ndata syonthe. Na ĩtu ya katatũ nĩ vala Ngai Asa wĩkalaa, kũla nĩ kũasa na yayaya yĩĩ tũyonaa.
Nayũ nĩtũsome ũndũ wa mũthenya ũla ũatĩĩye, tũkyambĩlĩlya na mũsoa 9:
Na Ngai asya, “Manzĩ ala me ĩtheo wa matu nĩmasyokeanĩe vamwe, na nthĩ nyũmũ yũmĩle.” na kweethĩwa ũu. Na Ngai eeta mũthanga mũmũ “Nthĩ,” na kũsyokeanĩa kwa manzĩ akwĩta “Maũkanga,” na Ngai oona nĩ ũseo.
Ngai asya, “Nthĩ nĩmesye nyeki, nyũnyi ikĩsyaa mbeũ, na mĩtĩ yĩ mosyao kĩsyaa mosyao o mũthemba wayo, ala me na mbeũ syamo nthĩnĩ wamo, ĩũlũ wa nthĩ.” na kweethĩwa ũu. Na nthĩ yamesya nyeki, nyũnyi ikĩsyaa mbeũ o mũthemba wasyo, na mĩtĩ ĩkĩsyaa mosyao, ala me na mbeũ syamo o mũthemba wayo nthĩnĩ wamo: na Ngai oona nĩ ũseo. Na kweethĩwa wĩoo na kweethĩwa kĩoko—mũthenya wa katatũ.
Na vaa mũthenya wa katatũ, nĩ tũkwona manzĩ maitheew’a nthĩ, makyumĩlya iĩma na nthĩ yũmũ, na mĩtĩ ĩkyumĩla ĩũlũ wa nthĩ.
Nayũ, nĩtũkũlĩka mũthenya wa kana, ũla andũ aingĩ mataũeleawa. Eka tũkasome ũndũ waw’o, tũkyambĩlĩkya na mũsoa wa kũendeeya 14:
Na Ngai asya, “Nĩkwĩthĩwe syeni yayayanĩ ya ĩtu ivathanasye mũthenya na ũtukũ; na nĩsyĩthĩawe mawonan’yo, na mavinda, na matukũ na myaka, nasyo syĩthĩwe syeni yayayanĩ ya ĩtu sya kũete kyeni ĩũlũ wa nthĩ,” na kweethĩwa ũu. Na Ngai aseũvya syeni ilĩ nene; kyeni kĩnene kya kũsumbĩka mũthenya, na kyeni kĩnini kya kũsumbĩka ũtukũ—o na ndata nasyo. Na Ngai asia yayayanĩ ya ĩtu sya kũete kyeni ĩũlũ wa nthĩ, na kũsumbĩka mũthenya na ũtukũ, na kũvathan’ya kyeni na kĩvindu. Na Ngai oona nĩ ũseo. Na kweethĩwa wĩoo na kweethĩwa kĩoko—mũthenya wa kana.
Kĩndũ kĩla kya kũvulan’ya kĩ wa 16, “na Ngai aseũvya syeni ilĩ nene” kwa kĩeleelo kĩmwe akĩlesya ũndũ wa syũa na mwei. Andũ aingĩ masũanĩaa kana Ngai nĩwoombie syũa, mwei, na ndata vaa mũthenya wa kana.
Ĩndĩ ou ti w’o ĩkwasya. Amba kwona yĩasya ta ũũ, “Ngai aseũvya kyeni ĩlĩ nene.” Ĩndĩ nĩkwasya Ngai oomba kyeni ĩlĩ nene.
Ndeto kũmba na ndeto kũseũvya itikũelesya kĩndũ kĩmwe.
Ndeto kũmba yĩna kĩeleelo kya kũmba kĩndũ kũma vathei.
Ngai nĩwoombie syũa, mwei,na ndata kũma vathei vau mwambĩlĩlyonĩ. Oũ nĩ ũeleetwe naku ĩtina mũsoanĩ wa 1.
Vaa, nthĩnĩ wa mũthenya wa kana, syũa na mwei syĩ yĩũlũ yayayanĩ, nayũ Ngai ”aiseũvya” syo. Kĩũ kĩtũtavya ata kenda tũmanye?
Kethĩwa ũkaseũvya mbisũ ya yũmba, ndũnmyũmbaa kũma vathei. Wambĩlĩlasya na yũmba na ĩndĩ ũiseũvya ũtwĩke mbisũ. Kethĩwa nũseũvisye kĩtang’a kyaku kĩoko, we ndũnakyũmba kĩtang’a kĩu kyaku. Kĩla wĩkie nĩ kũivangan’ya i sũka kana mavula yĩũlũ wa kĩtanda kyaku. No ta oũ, yĩla Mbivilia ĩkwasya Ngai aseũvya syeni ilĩ nene, ĩtikũtwĩa kana nĩwasyũmbie ĩvindanĩ yĩũ. Kwoũ nĩkwasya syaĩ vo, ĩndĩ nĩwaivangĩthisye syo. Kwa oũ nthĩnĩ wa mũthenya wa kana Ngai nĩwavangĩthisye syũa na mwei kwa kĩeleelo nĩ kenda mũthylũlũko wa myei na myaka wĩthĩwe ũndũ vaĩle.
Kũvika vau eka ngũtavye kĩndũ ũtonya kwĩthĩwa ũtakĩw’a kũma tene. Wasyoka ĩtina kwa maũndũ ma mavinda, nĩ ũkũthĩ kwona kana onthe asũ ma tene kĩla vandũ matũmĩaa kalenda Kamwe. Kĩla mwei wĩna mĩthenya 30. Kwaĩ myei 12 nthĩnĩ wa mwaka. Na kĩla mwaka waĩ na mĩthenya 360.
Andũ ta Amisili matũaa na mwaka wa mĩthenya 360, ĩndĩ ĩtina maalyũla kalenda kũvikĩa mĩthenya 365 na maũngamya ũsũanĩo wa kũelesya kũla mĩthenya ĩsũ ĩngĩ 5 yaumie. Mawalan’yo ma ala meesĩ mavinda maku Mbaviloni nĩmonanasya kana maĩna Kalenda Ka mĩthenya 360 kwa ũasa. Na vaũ nĩtũkwona kana ĩlungũ sya mbee sya Mbivilia nĩmatũmĩaa Kalenda kaĩ mĩthenya 30 kĩla mwei. Na kũendeeweasũ onthe naĩ ma tene nĩmalyũlĩleKalenda syoo, ateo kwĩ amwematialĩlye Kalenda ĩsũ sya tene na syĩokw’o ũmũnthĩ.
Kwa ngelekan’yo, vala vatalawa vatheu mũno kwa ndini ya aisilamũ nĩ mwako wĩtawa Kaaba na ku Meka. Mbee wa aisilamũ kwĩyosea Kaaba, kwaĩ ngai sya mĩvw’anano 360 nthĩnĩ wa mũsyĩ ũsũ—kĩla ĩmwe kwondũ wa mũthenya ũmwe wa mwaka—ona kau mwaka ndwaĩ na mĩthenya 360 ĩvindanĩ yĩũ. Ũmũnthĩ nĩtũanasya syĩlĩngĩ kwa 360 dikilii, dikilii ĩmwe kwa kĩla mũthenya wa ũtalo wa mwaka ũsũ wa tene. Ooyũ nĩtũkwona kana ona ũasa wa mwaka wa wathani Mbivilianĩ wĩna mĩthenya 360.
Navatonyeka ĩvinda yĩũ ya tene kĩla mũndũ nĩwavulanĩlwe ũndũ wa ũasa wa myei na myaka? Kana syũa na mwei nĩsyo syavangĩtwe nesa nĩw’o kũmba kalenda kaseo, kala ĩtina kesie kũthokoanwa?
Kũte kũsisya ũndũ kũma tene mwaka waĩ na ũasa, kĩla Ngai kĩ mũĩkĩ woombie nthĩnĩ wa mũthenya wa kana yaĩ kyelenge kya kwonan’ya saa. Nako nĩ Kalenda.
Kũvika vau nĩtwauma mbĩthĩnĩ ya mũthenya wa kana. Ngai ndaaũmba syũa na mwei nthĩnĩ wa mũthenya wa kana. Kĩla wekie nĩwaivangĩthĩsye nĩw’o eekĩa walan’yo wa Kalenda.
_
Kũvika vau nĩtwoona kana ala masyaa kana Mbivilia ndĩw’anaa na Saenzi kĩ mekĩte nĩ kana matyaamanya ũndũ Mbivilia ĩkwasya. Ũnĩ tũkasisya ũkewa wa kũelesya wũmbĩ wa thayũ na tũĩsianĩsya oũ na kĩeleelo kya kwĩyĩan’ya.