Wathani wa kwonanya walan'yo wa mavinda

Isomo yĩi kwa kĩthyomo: [Kĩsũngũ](A Prophesy Outline of History)

Isomo ya mbee nĩwamanyĩiwe undũ Ĩvinda ya Mumĩnukilyo kũ kokila ũsumbĩ, wĩtawa”Mbaveli”, ĩvukuni ya Ũvuany’o, ũla wambĩie kukila kũ Ulaya kwĩ mwei wa 10, ĩtuku 1, 1982.Kwatiania na wathani wa (Ndanieli 4), usumbi ũũ wa ĩvinda ya Mũminũkĩlyo Ũkokila Kuma myeini ya Mbaveli ya tene.

Nĩ ta ata vena kũkwatĩania ũsumbĩ ũ wa Ũlaya na ũsumbĩ wa ndũa ĩsu ya tene ya Mbaveli?

Ũsungio wa w’o nĩ ũtonya ũkũsenya.

Ilungu sya mbee ĩvukuni ya Mwambĩlĩlyo syeleasya kana kũtanamba kũka mbũa ya kiw’u kingĩ nthĩ “yausuĩwe ni ũthuku” na “kila ũsuanio wa ngoo ya [mũndũ] ni mathũku mũthenya w’onthe” (Mwambĩlĩlyo 6:5, 13).

Ngai Asa niwaminie kĩsyao kĩũ kyathe, na Kya ũng’endu na ambĩlĩĩlya Ũsyao ũngi na Noa vamwe na mũsyĩ wake.

Na tondũ andũ maendeie na kwongeleka ĩtina wa mbũa ya kiw’u kingi, kwai mũndũ wetawa Nimiloti ambĩlĩĩlya kwĩthĩwa mũndũ wi vinya kũũ nthĩ yĩulũ wa andũ. Na ambĩlĩĩlya ũsumbĩ wa mbee ĩtina wa mbũa ya kiw’u kingĩ kũ Mbaveli:

Kũsi asyaa Nimiloti, ambĩlĩĩlya kwĩthĩwa mũndũ wĩ vinya kũũ nthĩ. Aĩ mũsyimi wĩ vinya mbee wa metho ma Asa Ngai: kwa ũu nĩkũneenawa, “Ta Nimiloti mũsyimi wĩ vinya mbee wa Yeova”. Na wambĩlĩĩlyo wa ũsumbĩ wake nĩ Mbaveli… (Mwambĩlĩlyo 10:8-10).

Kwa nzia ingĩ, Nimiloti niweesi nesa na nikenda kũmaete andũ ũngu wake, andũ maĩ na vata wa:

1. Kũmanenga walanyo ũmwe, kelĩ

2. Kumakwatany’a na kĩndu Kya kũthaitha

Kwa vata wa walany’o, Nimiloti omban’ya andũ na kũmekĩa nzikaĩyo sya kwaka ndũa ĩmwe nene. Ndũa ĩsu, Mbaveli, niw’o waĩ wa kũtuĩka Ũsumbĩko wake wa nthĩ yonthe. Na kwa kwitungiania walan’yo wa kũthaitha ndaĩtikila mathaithe Asawa ĩtuni.

Nimiloti niwendaa ethĩwe”mbee wa Asa mũnene” - kenda ethĩawe na vinya wa kwĩ wĩka kwĩ Ngai. Kwaou, niweseuvisye nzia yake, kana oosa ĩvuso ya mothaithi ma ki tene ala nimo maendeeye kwĩkinyia. Na ku Mbaveli, andũ mambĩlĩlya kwaka Ĩkalu kwondũ wa Ngai ĩno yelekele kũthaithwa nthĩ yonthe. Uũ niw’o ũandikitwe mbiviliani w’umwo wa Mbaveli.

(Mwambĩlĩlyo 11:1-9):

Na nthĩ yonthe yaĩ na kithyomo kimwe na andũ maĩ ũko ũmwe. Na kweethiwa yila maendaa kyalo makyũma nthĩ ya wumĩloni wa Sua, meethĩa mwanda wa sinalĩ, na matua vo. Itina wa ĩvinda meeyana atii, “ũkai tũmbe mavali na tũimavivya vyu”, na ĩvinda yiu mavali maĩ vandu va mavia, na lami vandu va ndaka. Na masya “ũkai twĩyakie ndua na mwako mutulũ wa munyoolo wa kuvika matũni, twĩseuvisye ĩsyitwa, na niw’o tuikese kunyaĩĩka kundũ kw’onthe kuũ nthĩ.”

Na Yeova atheea one ndũa na mwako usu mũtulu ula ana ma andũ maakite. Na asya, “sisya Ni uko umwe, na mena kithyomo kimwe onthe, na mambĩlĩlyakwika uũ!. Nayu vai undũ menda kwika matonya kusyiika Kuma vala mai. Ũkai, tũthee,na tũithokoanisye Ĩthyomo syoo vo, maĩkew’ane Ũneeninĩ.” Na indĩ Yeova amanyaiikya ĩulu wa nthĩ yonthe Kuma vau: na maeka kwaka ndũa. Nikyo yeetiwe Syitwa yayo Mbaveli, nikwithiwa vau Yeova niwathokoanisye ĩthyomo sya nthĩ vo. Yĩi na Kuma vo, Asa amanyaĩkisya vo kũvika ĩtulu sya nthĩ.

Kwa kĩthyomo Kya Akatia, ĩsyitwa Mbaveli Nĩ” Mba-Eli” ualyulo wayo nĩ”mbingilo ya i ngai. “Mwako ũsu wa mũnyoolo Kati Kati wa Mbaveli yai ĩkalu yavikite matuni. Muthya wa w’o Vai “mbingilo ya ĩtuni” vala mũsumbĩ na athembĩ mesililaw’a nima neneea na i ngai.

Kwa nzia isu atongoi na ki siasa na athembĩ metha na mwanya museo wa Kũsumbĩka andu, ona Kya w’o vatyai mwanya wa kunenea na i ngai vo Kwa kĩthyomo Kya kievelania, Mbaveli nĩ, “mba-veli” ũla wiwikaa ta undũ Ũmwe na “kũthokoanya” ku Mbaveli Ngai nĩwa thokoanisye ĩthyomo na Amina ĩseso ya Nimiloti ya kwikwatanya nthi yonthe ũngu wa Ũsumbĩko wake. Ona kau, kavinda kala makundi onthe ma andũ maũmaa Mbaveli, maũmie ku na makua nzia sya Ũthaithi na ũsumbĩki ĩla memanyĩĩtye kw’o.

Nimiloti nĩ waendeiye na aaka ndũa ĩngi, na syailye undũ ĩsu yailye:

Wambĩlĩĩlyo wa ũsumbĩ wake waĩ Mbaveli, na Ekeku, na Akati, na Kalene, ku nthĩ ya Sinalĩ. Kuma nthi isu athi ** Asuli**, na ku aaka Nineva… (Mwambĩlĩlyo 10:10, 11).

Kuma mavukunĩ ma mavinda nĩtumanyaa kana ũsũmbĩko wa mbee wa nthĩ yonthe waĩ wa Akati. Ũsumbĩko ũsu waatiwa nĩ wa Asuli, naw’o waumia Ũla wa mbavĩloni. Ma usumbĩko asu onthe mambĩlĩĩlye nduani syakitwe nĩ Nimiloti. Na ingi ma usumbĩko asu Maĩ na kĩtina kuma kũ Mbaveli. Kuma vala Mbaveli yambĩlĩilye, tondu yakiwe nĩ Nimiloti, kuvikia Ũsumbĩ wa mbavĩloni ũla wasumbĩkitwe nĩ Nevukatilesa ũla mũnene, Vai na undũ utatianiaa vala ve siasa na ũlilikano wa ũthaithi.

Kuma Nevukatilesa Nginya ũmunthĩ

(Ndanieli kilungu Kya 2), twĩw’a wathani wa kututwaa yimwe ũlilikano wa mavinda ku mbaviloni ya Nevukatilesa, kũtheea kũvika yila yiendee kwĩyumba kuuya ũlaya Ũmunthi.

(Ndanieli 2), Ndanieli elesya na kũweta ndoto imwe yaotiwe nĩ mũsumbĩ Nevukatilesa. Ĩ ndoto niyo ĩno kuma (Ndanieli 2:32-35).

“Naku, we mũsumbĩ, nũnoonie, na sisya mũvw’anano ũsu mũnene, ũla ũnai mũnene mũno, na wa kutisya kwa kw’oneka kũnai kũseo mũno. Na undũ wa mũvw’anano ũsu, mũtwe waw’o ũnai wa thaavũ mutheu na kĩthui Kya w’o na moko maw’o manaĩ ma vetha, na ĩvu yaw’o na mawswa maw’o manaĩ ma ũthukũ,na maaũ maw’o manaĩ ma kĩaa, na nyaaĩ syaw’o inaĩ nyunzu kĩaa,na nyunzu ya yũmba.

“Naku woona mũvaka ivia yatilĩka vate moko, yĩla yĩnakũnie mũvw’anano nyaiinĩ syaw’o ĩla sya kĩaa na yũmba na yaĩtĩlanga ĩlungu. Novo ĩndi kĩaa, na yũmba, ũthũku, na vetha, na thaavũ, inatilangĩlwe ĩlungu vamwe, na syekala ya wew’a wa ĩvuĩo sya ĩvinda ya sua, na kĩseve kyaũlukya na vaiaaoneka vandũ va vasyo.

“Na ĩvia yĩla yĩnakũnie mũvw’anano yatwĩka kĩĩma kĩnene, yaũsua nthĩ yonthe.”

Na vaũ Ndanieli ambĩlĩĩlya kũelesya ũalyũlo wa ĩ ndoto:

“Nakũ, we, mũsumbĩ, wĩ mũsumbĩ wa asũmbĩ, ũla Ngai wa ĩtunĩ ũkũnengete ũsumbĩ, na ũtonyi, na vinya, na ndaĩa; na kw’onthe o kũla kwĩkaa ana na andũ, na nyamũ sya kĩtheka na nyũnyi sya yayaya nũnenganĩte kw’okonĩ kwaku, na nũkusũmbĩkithĩtye ĩulũ wasyo syonthe: yĩu, nũe mũtwe ũsu wa thaavũ” (mũsoa 37, 38).

Mũtwe ũsu wa thaavũ waũngamĩe Nevukatilesa na ũsumbĩ wake—ũsumbĩ wa mbavĩloni.

Ndanieli athĩ na mbee kũelesya maũndũ ala angĩ makonya ĩla ndoto yĩulũ wa ũ mũvw’anano:

“Itina waku, ũsumbĩ ũngi ũkokĩla ũsumbĩ mwonzũ kwĩ we; ũsumbĩ ũngĩ wa katatũ wa ũthukũ ũla ũkasumbĩka nthĩ yonthe” (mũsoa 39).

Mĩvw’ano ũsu waũngamĩe mosumbĩ angĩ ala naĩ ĩtina wa ũsu wa mbavĩloni. Kĩthui na moko asũ maw’o naĩ na vetha maũngamĩaa ũsumbĩ ũla ĩtina wa ũsu wa mbavĩloni. Mwaka wa 539 BC, Ametĩa na Avelesia nĩ maũng’uthulile ũsumbĩ wa mbavĩloni, na kwĩanĩsya wathani ũsu wa mbee.

Na ĩvu na mawasw’a naĩ na ũthuku manonanasya ũsumbĩ wa katatũ. Mwaka wa 330 BC, Alesanda mũnene nĩw’a ng’ũthũlile ũsumbĩ wa Avelesia, na ambĩlĩĩlya ũsumbĩ wa Akilĩki.

Ĩtina wa kĩkw’ũ kya Alesanda,ũsumbĩ wake nĩwaanĩkie kũndu kaũta na kũtwĩka mosumbĩ angĩ, mosũmbĩ asũ ma Akĩlikĩ nĩmaendee kũvika yĩla ũsumbĩ wa Alomi wookĩe. Ndanieli nĩ wathanĩe ũsumbĩ wa kana ũkoka ĩtina wa ũsumbĩko wa Akĩlikĩ:

“Naw’o ũsumbĩ ũsu wa kana ũkeethĩwa na vinya ya kĩaa o tondũ kĩaa kĩtilangaa ĩlungu, na kũlilya vinya syĩndũ syonthe; na ya kĩaa kĩla kĩkanyangaa ĩo syonthe, na kũtikanga na kũkany’a nga,” (Mũsoa 40).

Ũsumbĩ ũsu wa kana nĩ ũsumbĩko waLũmi. O tondũ yathanthaie kũthonoka ĩtalia, nĩmoosie ũtongoi wa ũsumbĩko wa Akĩlikĩ katĩ katĩ wa mwaka wa 148 BC na 30 BC. Na kwa ĩvinda ĩkuvĩ Lũmi yesumbĩkithya nthi syonthe ĩla ĩvakene na ũkanga mũnene. Ũsumbĩ wa Lũmi waĩna vinya kũthonoka mosumbĩ ala naĩ mbee wa w’o. Kwa kwĩanĩw’a ũla Ngai wathanĩte kana Lũmi”ũkatilanga ilungu na kũkany’a nga asu aingi onthe.”

Ũsumbĩ wa Lũmi nĩwĩthiitwe ũkiendea kwa ĩvinda ũthonokete myaka 2000 — kuma yĩla Lũmi yaĩlikanilye na nthi ĩla syaĩ ũsumbĩnĩ wa Akĩlikĩ kũvikĩa ũmũnthĩ. Ĩla yĩtawa ngwatanĩo ya nthĩ sya Ũlaya nĩ ũvavathĩ wa ũsumbĩ ũsu wa tene wa Lũmi. Ona ĩngi ĩta ĩla ĩte nthinĩ wa ngwatanĩo ĩsu, nĩ sya ũlusi, syakavũkie o kuma ũsumbĩ ũsu wa Lũmi.

Wiya wa Andu ma Dini.

Vata Mũnene Wa Ũthaithi Ve kĩtumĩ kĩmwe kĩla kyatumie ũsumbĩ wa Lũmi ũtuite wĩthalanĩtye vamwe nĩ ũngu

wa yanya ya ũthaithi na ũtonyi wa ngwatanĩo yoo vo.

Ĩvinda yĩla Avelesia maũng’uthũlile ũsumbĩ wa mbavĩloni nĩmaekie ũthaithi wa mbavĩloni waendeew’a. Nake Alesanda mũnene ang’uthũla Avelesia, nĩwaithokisye i ngai sya mbavĩloni na amĩsilĩ _ nũndu syailye o ĩla sya Akĩlikĩ. Ĩndi masyĩtwa ma i ngai syaĩ kĩvathũkany’o ateo ĩndi mĩthaithile yaĩ o ĩmwe. Alesanda we nake asyawa o nake ai o ngai, na atũmĩaa ũthaithi na motwĩo ma ũko wa kĩ-kilikĩ kwa kũkwatana kũndu kũla wosete. Yĩla Alomi makilĩlye Akĩlikĩ vinya, nĩmekwatanisye na i ngai sya Akĩlikĩ nũndũ syaĩ o imwe na i syoo.

Nake Klisto Yesũ ooka ambĩlĩĩlya kũmanyĩsya katĩ katĩ wa Ayuti. Ĩtina wa kwambata kwa ĩtuni, ũklisto wanyaĩkie kwa mĩtuki katĩkatĩ wa ũsumbĩ wa Lũmi. Andũ ala makwatiwe mũĩkĩo na ũthaithi ũsu nĩmakwie kũthaitha i ngai sya Alomi.

Aingi katĩkatĩ wa ũsumbĩ wa Lũmi monaa ũklisto ya kwĩvatha kwa ũng’endu, nĩkwĩthiwa nĩmaleile kwa mwamũlo wa ũthaithi ũtwĩtwe nĩ sĩlĩkali. Kwĩ mwaka wa 303 AD, asumbĩ ana na ũsumbĩ wa ũsu wa Lũmi nĩmaendie kũmina ũklisto. Nĩ maũmĩsye mwamũlo kana makanisa onthe maomboangwe, na mbivilia syonthe syĩkĩiwe mwaki, na aklisto matiketĩkilĩthwe kũmbana kũthaitha. Aklisto ala naĩ athũkumi ma sĩlikalĩ mavũtw’a. Athũkumi na mĩsyi ala maendeiye kũthaitha matũw’a ngombo.

Kũthinw’a kwa atheu kwendea kwa ilungu ya myaka ĩkũmi. Atheu aingĩ nĩmoaiwe. Na nĩ kenda kũevũka mothĩn’yo, aingĩ matina ũthaithi. Kwa o ĩvinda kwetha kũilyĩ ũklisto ya wakilw’a vinya. Ateo o yĩla mothĩn’yo maendeiye, kaũ katĩ katĩ wa asumbĩ asu ana wokĩla. Konisitadino waĩ ũmwe wa asumbĩ na Lũmi ma tene,okita na amakĩlya vinya asu angĩ. Mwaka ũsu wa 324 AD,atw’ĩke ewe mũsumbĩ wa Loma yonthe.

Ũkĩlany’o ũsu wa Konisitadino waetie ũalyũku wa walany’o. Mwaka wa 325 AD, Konisitadino nĩwaũmisye mwamũlo wa ũthaithi, nĩvo watwĩkithisye ũklisto yaw’o waĩlwe kũmew’a ĩtina kw’onthe ũsumbĩnĩ wa Loma. Mwaka o ũsu Konisitadino amombanya vamwe atongoi onthe na kanisa kwa nzĩa ya kũmatungianĩa. Na vaũ ũmbanonĩ ũsu, vatuwa kana momanyisyo na ũklisto nĩ mwaĩlwe kũtwĩka ũvano wa ũthaithi, na ala mayĩw’a kana mayaĩle nongi nũndu nĩmekwasya Konisitadino etw’a mũũngamĩi wa kanisa ũsu wa nthĩ yonthe, na atũmie vinya wa ũsumbĩ wa Loma kũmavinyi thya asu wonaa mataĩle.

Oyu mĩtuki, ũklisto wathaĩiya kuma ũninĩnĩ waw’o,ũla waĩ wa kũthinw’a kũvikĩa kũtw’ĩka na kwĩtha na ũtonyi ona wa kĩ-siasa.

Yĩla kanisa wa Loma wavulanile na ũsumbĩ Lũmi mũvaĩ wa ũtongoi waw’o wavw’anana ũsu wa ũsumbĩ.kwavulanyw’a vamwe maũndũ na ũsumbĩ malikyw’a ĩkanisanĩ. Kwa ngelekany’o, mũsumbĩ, Konisitadino nĩwe waĩ “pontifex maximũs”(ĩla nĩyo mũthembi mũnene) ndongoi ya ĩkanisa ya Lũmi. Mwanya ũsu ũmũnthĩ nĩw’a Vovu. Konisitadino avatha mũthenya wa ũthumũo na ũthaithi kw’onthe ũsumbĩnĩ ũsu.

Ũklisto nĩwethĩiwe ya mũio wa mawalany’o na momanyisyo na ũsumbĩ wa Lũmi kwa mavinda na ũleelu wa kĩ-siasa na mwaanĩko waũkima ũsumbĩ ũsu.

Maaũ Maũngamiaa Ilũngu Ilĩ:

Tondu mĩvw’ano wa Nevukatilesa ndoto nĩ waĩ na maaũ elĩ ma kĩaa,naw’o ũsumbĩ ũsu wa Loma ũtwĩe wĩ kĩndu kwĩli. Kwa ngelekany’o,kuma wambĩlĩĩlyo waw’o, kĩlatinĩ kya kĩthyomo kya ngalĩ ya ũthuiloni wa sua, na kyo kĩ-kĩlikĩ kyaĩ kĩthyomo kya ngalĩ ya wumĩloni wa sua.

Mwaanĩko ũsu wa ũsumbĩ wa Loma kwa ũthuiloni na wumĩloni syai nene ĩvinda ya mũsumbĩ Konisitadino. Mwaka wa 330 AD, Konisitadino nĩwanyuvie mũsyai ũsu wa Byzatium, wumĩloni, wĩthĩwe wa kelĩ kũ Loma na amwĩta “Lũmi mweũ”. Na now’o weetawa Konstantiople ũmunthi wĩtawa Instanbul.

Kuma mwaka wa 395 AD kũendeea,asumbĩ elĩ nĩmasumbĩkie ilungu ĩsu ĩko sya Loma. Ilungu ĩsu syeli syeethĩiwe syĩkwanĩtye kwa nzĩa mbĩngi, na o tondu kwaendeie na ũkya now’o syaendee na nũtianaa. Mwaka wa 1054 AD, Ĩkanisa ya Lũmi na makanisa ala angĩ ma wumĩloni matanĩisye vyũ, na kũnenevya yanya katĩ wa maaũ asu ma ũsumbĩ wa Loma.

Konisitanople waendeĩe kwĩthĩwa mũsyai mũnene wa Loma ya wumĩloni wa Sua kwa ĩvinda ta ya myaka ngili ĩmwe. Ĩvindani yĩu ũsumbĩ wa wumĩloni wa Sua waendeĩe kũnyaiikya ũvoo wa ũklisto wa mũsingi ya othotokĩ vamwe na motwĩo na ki-Loma nthĩnĩ na nzaũ wa mĩvaka yaw’o. Ita sya kaũ sya ũtoo nĩsyakwatawa Konstantiople kwĩ mwaka wa 1453 AD na mamũaa mũsumbĩ wa mũthya wa kũ Lomi. Ateo ũu tĩ w’o waĩ mũminũkĩlyo wa ũ kũũ ku kwa wumĩloni wa ku Loma.

Mwaka wa 1469 AD, Vovu Yoana nĩwendekethisye Ivani 111, mwana wa kĩ ũsumbĩ kũ Ũlusi, atwawe Sovia Valaiokina, mwĩvae wa mũsumbĩ wa mũthya wa kũ Byzatium. Mathanie mwaka wa 1472. Asu nĩmo naĩ a mũae ma Ivani iv kwa syĩtwa yĩngi “wa kũtĩsya” Ivani wa kũtĩsya aĩ mũndũ wa mbee kwĩyosea ũsilĩlo wa “Tsali wa Ũlusi w’onthe.” Ũsilĩlo wa Tsali na ĩndi ũmwe na Kaisalĩ, ũsilĩlo wa asumbĩ Loma kuma Yũliasi Kaisalĩ.

Ĩkanisa ya wumĩloni wa Sua yaendeeie kũkua momanyisyo na Lũmi na w’onanyo wa Loma kũ kwony’a. Ũmũnthĩ, Vulĩtamĩli wa Ũlusi syĩtaa mũungamĩi na mũsumbĩki wa ĩkanisa ya wumĩloni wa Sua, na athũkumaa e vakũvi mũno na mũtongoi wayo Vatĩlikia Kĩlilĩ, ũla ũyĩungamĩe kũ Ũlusi. Kĩtumi kĩmwe Vutini wanenganie avithũkia ũkilene kyaĩ, wendie ũkwatany’o ũkilene na ũlusi kwĩsila makanisa asu melĩ (vala yĩu ya ũkilene yevathanisye ya ũlusi kwĩ mwaka wa 2019). Kwondũ wa ũu, nthi sya Ũlaya ya wumĩloni wa Sua siendee kũtongoew’a nĩ othotokĩ ya ũklisto, walany’o wa Loma ya wumĩloni. Nthi ĩsu sya Ũlaya ya wumĩloni nĩ kũũ kũmwe kwa wathani (Ndanieli 2).

Kũũ Kwa Ngalĩ Ya ũthuiloni:

Myamũlo ya Lũmi ya ũthuiloni wa Sua mo sĩendeye nginya ũmũnthĩ. Asumbĩ ma kĩ- Lũmi nĩmasumbĩkie ngalĩ ĩsu kũvika 476 AD. Kwĩ 476 mũsumbĩ wa Ũnjelũmani nĩwoosie ũsumbĩ wa kũ ũthuiloni,na ũu tĩw’o mũthya wa ũsumbĩ mwondo ũsu. Andũ na mbaĩ sya Njelũmani syaĩ syaminie ũtua kũ myaka ĩana yĩmwe mbee. Aingĩ ma i mbaĩ ĩsu nĩsyeĩmanyĩisye na kũkwata ũklisto, vamwe na motw’ĩo ma Lũmi,na angĩ nĩmemanyĩĩtye ona kĩthyomo kya Lũmi.

Ĩmwe katĩ katĩ wa mbaĩ isu, Avalanga nĩmambĩlĩĩlye kũmesya vinya ĩvindanĩ yĩu. Mwaka wa 496 AD, mũsumbĩ Kilovisi 1 nĩwatwĩkie mũkatoliki, na ĩtina wa vaũ, andu aingĩ na Avalanga natw’a nzia ĩsu, ĩtina wa ĩvinda Avalanga melũlũmĩĩlya na kũtw’ika ũsumbĩ mũnene kĩsio kĩla kĩtawa Ũvalanza na Ũnjelũmanĩ. Mwaka wa 732AD, mũtongoi wa Avalanga Charles Martel nĩwamakilĩlye vinya aĩsilamu ala mavithũkĩite na amasyĩĩa kwĩkinyia kũ Ũlaya. Ĩtina mwana wa Charles weetawa pepin amatethya kũkitia Lũmi kwĩ amaitha moo, atwĩaa ĩsyĩtwa “mũsyai wa Alomi.”

Mwana wa pepin charlemagne nĩw’a ũthanthaisye ũsumbĩ wa Avalanga kũvika ngalĩ ya yĩulũ kũ ĩtalia na kũmatethya mavovu na Loma. Mwaka wa 800 AD, Vovu amũtwikithya Charlemagne “mũsumbĩ wa Loma. “ĩvinda ya mbee mũsumbĩ wa wumĩloni nĩwathanie, ateo ĩtina nanga amwĩtĩkila charlemagne ya mũsumbĩ vamwe nake. Naw’o ũsu now’o waĩ mwambĩlĩlyo wa ũsumbĩ mũtheu wa Loma, ũla wakũendeesya kũũ kũ kwa ũthuiloni wa ũsumbĩ wa Loma.

O undũ ĩvinda yaendeeie ũsumbĩ wa Avalanga wambĩaa kũaanĩka, ũsumbĩ wa ũthuiloni wa Avalanga watwika ũvalanza. Na w’o wa wumĩloni ũsu wa Avalanga (watwika ũnjelũmani, ĩtalia ya yĩulũ, na kĩndu kũngĩ kũnini o kũ) ũla watwĩkie ũsumbĩ mũtheu wa Loma. Kwa myaka maana kauta, ũsumbĩki wa Loma na mavovu na katolĩki kũ Mũno naĩ andũ ne ũthingu kũ Ũlaya ya ũthuiloni. Mũsumbĩ wa mũthya waĩ vinya kũ Lomi aĩ Charles v,ũla wasumbĩkie Loma kuma 1519 kuvika 1556 AD. Nĩ wasũmbĩkitwe kundũ mũnene ũsivania, (vamwe na kũndũ kũmwe kwa Amelika), ĩtalia yaĩtheo, Ausitilia, na ilungu ingĩ sya nthi. Mwaka wa 1556 Charles V, amũkenga Lomi na Ausitilia mwana-a-inyia nayo ũsivania anengane kwĩ mwana wake. Kũvika ĩvinda yĩu, ũsivania nĩ w’o watongoeisye kwa ũtonyi na vinya kũ Ũlaya. Ũsivania yaendeea kũtwĩka ngũlĩ kũvika mwaka wa 1585, yĩla nthi sya ngalĩ ĩsu ya yĩulũ ũthuiloni syambĩliilye kũlika kũvika 1659, ũvalanza yaũngalalile na kũtwĩka ngumbaũ nthi yonthe.

Yĩla nthĩ sya yĩulũ kũ Ũlaya syonekaa na kũtwĩka ndika sya nthĩ,nayo Loma ya ũthuiloni i tyaa vyũ. Kwa ũw’o, ni vethĩiwe na nzikaĩyo sya kũlilya ũsumbĩ ya wa Loma kũ Ũlaya, ni kenda ũtongoesye nthi yonthe, ateo kũvika vaũ, nĩvaenelete vyũ.

Itatĩthya ya mbee yaĩ ya Navolioni. Mwaka wa1788, nĩkweethĩiwe na ngusanĩsyo kũ Ũvalanza, ũla waumĩlilye kaũ wa 1789. Kaũ wa Ũvalanza waĩ na wanangĩkomũnene. Mwaka wa 1799, Navolioni Bonavete avenana ũsumbĩ na vaũ ambĩliilya kũvakũkya nthĩ sya Ũlaya ena yĩsilya ya kwĩsya kũsumbĩka Ũlaya w’onthe, Navolioni aĩ mũndũ kuma ĩtalia. Asyaĩwe korsika myei 15 ĩtina wa Ũvalanza kũthooa ĩthama ĩsu. Yĩla waĩ mwana nĩwamenete Ũvalanza. Ateo yĩla watwĩkie mũndũ mũima nĩwatumie ita sya ũvalanza aimantha kũsumbĩka nthĩ yonthe.

Nthinĩ wa myaka mĩvũthũ, Navolioni nĩwasumbĩkite ilungu nene sya Ũlaya ya ũthuiloni. Navolioni nĩwaanisye na amina ũsumbĩko wa Lũmi ntheũ, na w’o ũsumbĩko wake waendeesya motwĩo ma Loma. Mwaka wa 1804, wĩthianũni wa Vovu, nĩwaĩtwĩkithisye mũnene wa ũvalanza. Mwaka ũla waatiye nĩwatwie mũsumbĩ wa ĩtalia Aitumĩa ngovia ĩla yatũmĩawa nĩ mũsumbĩ Charlemagne. Yĩla mwana wake wasyaiwe, Navolioni amwitie mũsumbĩ wa Loma. Ateo mwaka wa 1814, Navolioni ang’uthũlwa.

Adolph Hitler nake nĩwatatie kũlilya ũsumbĩko wa vamwe kũ Ũlaya. Mwaka wa 1933 kũvika 1945, Hitler nĩwatatie kwamba ũsumbĩko wa ũnjelũmani. Ni waisye ũsumbĩko wake ũkasumbĩka Ũlaya ĩlungu ya myaka 1000 ĩmwe-otondu ũsumbĩ wa Lũmi weethĩiwe myaka 1000 o kũvika Navolioni. Hitler osana na Banito mosolĩni, mũsumbĩ mwathe wa ĩtalia, ũla nake wendaa kũlilya Lũmi ya tene. Hitler amesya vinya asumbĩkaa Ũlaya w’onthe ateo nĩwang’uthũlĩlwe nthĩnĩ wa kaũ wa nthĩ yonthe wa 2.

Kũthayũkw’a kwa ũsumbĩ wa Loma:

Ĩtina wa kaũ kelĩ wa nthĩ yonthe, nthĩ sya Ũlaya syĩithĩtwe ikyaka ũkona kwa nzia sya ũthwii na mĩvw’ano ya ki siasa. Mwaka wa 1957, nthĩ thanthatũ (Ũnjelũmani, ĩtalia, Ũvelagi, Netalati, na Lũsemorgo) nĩmekĩte wĩw’ano wa Loma, ũla waseũvisye ngwatanĩo ya ũkwati kũ Ũlaya (EEU). Mwaka wa 1993 wĩw’ano wa maasyiadi wa alyula EEU yatw’ika ngwatanĩo ya Ũlaya (EU) ĩla ĩkuite nthĩ sya Ũlaya.

Andũ na kũ Ũlaya nĩmesĩ maendee na kũtw’a Ũlaya wethĩwe ya Loma ũsumbĩ ũsu wa tene. Kwa ĩvinda ya mbee kuma Loma ya tene, andũ o kwa mĩtuki nĩmakomaa mĩvaka na kũtuma mbesa mũvaĩ ũmwe Ũlaya w’onthe. Nthĩ sya ngwatanĩo ya Ũlaya siendee kwĩtungiania kũtwĩka nthĩ ĩmwe.

Ndotoni ya Nevukatilesa, mĩvw’ano waĩ na nyaaĩ “sya kĩaa na sya yũmba” (Ndanieli 2:33). Nyaaĩ syĩungamĩe ũsumbĩ ũla ũkethĩa kw’o myunthĩ ya mũminũkĩlyo ya ũsumbĩ wa Lũmi Ndanieli aelesya undũ wa yũmba na kĩaa”o tondu wonie kĩaa kĩvulene na yũmba, makevulanya na mbeũ ya ana na andũ; ateo maĩkalũmanya vamwe, o tondu kĩaa na yũmba ĩtakũmanya vamwe” (Mũsoa 43).

Ũlaya ũmũnthĩ yĩusuite mĩthemba mĩongo ya ngo sya andũ, ota kĩaa na yũmba, ĩla ĩtavulana vamwe. Ivuku ya ũvuany’o nĩyĩkutwa kĩu, kwa ĩvinda, -syoonthe sya i nthĩ kundũ kwonthe lkakwatanw’a vaũ Ũlaya na w’o ũtongoesye ũsumbĩko wa nthĩ yonthe (ũvuany’o 13:7). Ũsumbĩ ũsu wa ĩvinda ya mũminũkĩlyo ũkethĩa pilyi ya mũvulan’yo wa kĩaa na yũmba.

“Vala ũnonie maaũ na nyaaĩ, nyunzu ya yũmba na nyunzu ya kĩaa, ũsumbĩ ũsu ũkethĩa wĩ mwaanĩku; ũla vinya wa kĩaa ũkethĩa na w’o, otondũ ũnoonie kĩaa kĩvulene na yũmba. Na ĩndi nyaaĩ sinaĩ sya nyunzu ya kĩaa na nyunzu ya yũmba, ou ni w’o_ ũsumbĩ ũkethĩwa na vinya na ingĩ wĩ mwonzu_” (Mĩsoa 41, 42).

Maundũ Ala Mekwĩkĩka O Mĩtuki:

Ũlusi yavithũkia ũkilene mwaka wa 2022 ũndu ũsu nĩwaetie vata ngwatanioni na kĩeleelo kĩmwe kwa nthĩ sya Ũlaya. Ũnjelũmani ĩvinda yĩngĩ twĩenda kwĩthĩwa na vinya wa ita syayo. Ũlaya ũendete na kũlilya kũvika kũsumbĩka nthĩ yonthe. Ateo nthĩ sya_yĩulũ ũthuiloni_ũlaya ĩtikethĩwa nthĩnĩ wa ũsumbĩ ũu. Nthĩ ya Amelika nĩyaumie ngwatanioni ĩsu ya EU. Amelika, na nthĩ ĩla ingĩ sya ki Isilaeli ĩkakulũmana yĩla ũsumbĩ wa Ũlaya ũkwiyaka na ũminũkilya, ũvikĩe kũsumbĩka nthĩ.

O tondu mũvw’anano wa Nevukatilesa waĩ na syaa sya nyaaĩ 10, kwa vamwe ũsumbĩ ũu wa nthĩ yonthe ũkethĩa na atongoi 10 na i nthĩ, ne ũngai wa mũsumbĩ kuma Ũlaya. Ũkamanyiw’a mbee ange undũ wa ũsumbĩ ũu wa nthĩ yonthe nthinĩ wa isomo ya 10.

Kũkethĩwa ata undũ wa ũsumbĩ ũu wa nthĩ yonthe? Ndotoni ya Nevukatilesa ĩvia nĩwakomie nyaaĩ sya w’o na _ yawananga_ mĩvw’ano vyũ.

“Na wasisya na woona ĩvia yatilĩka vate wĩa wa moko, yĩla yĩnakũnie mĩvw’ano nyaaĩni sya w’o ĩla sya kĩaa na yũmba na yaĩtĩlanga ĩlungu. Novo kĩaa na yũmba, na ũthũku na vetha na thaavũ ĩnatilangilw’e ilungu vamwe, na syekala ya wewa wa ĩvuio sya ĩvinda ya sua na kĩseve kyaũlukya; na vaiaaoneka vandũ vasyo: na ĩvia yĩlayĩnaũkunie mĩvw’ano yatwĩka kĩĩma kĩnene, yaũsua nthĩ yonthe ” (mĩsoa 34,35).

Ndanieli ayĩelesya ũalyũlo wa ĩvia yĩu (Mũsoa 44):

“Na mithenya ya asumbĩ asu (syaa ĩsu 10) Ngai Asa wa ĩtunĩ akaũngamya ũsumbĩ ũtakaanangĩka tene na tene, ona ũsumbĩki wa w’o ndũkatĩiwa ũko wa andũ; ĩndi ũkatilay ilungu na kũmina mosumbĩ asu onthe, na w’o ũkekalaa tene na tene.

“Ĩvia yĩu yĩungamiaa _ ũsumbi wa Ngai_. Ndanieli nĩ wathanĩe ũsumbĩ wa kana ĩla ndotoni ũkaendeea kũvika Ngai awanange ewe. O tondu Ngai wathanie, Alomi methĩĩtwe ne vo kũvika tũ ĩvinda yĩu. Motalo na Alomi mayaũsya kwanangwa.

O ĩvinda yĩ vakũvi Ngai nũkuthĩ kwananga walany’o wa Alomi, na vamwe na ũsumbĩko wa andũ, na akyambĩliilya ũsumbĩ wa Ngai, o ũla wĩusũa nthĩ yonthe (Mũsoa 35).

Ateo ũsu nĩ ũelesyo wa Isomo yĩngĩ. Isomo yũkĩte: Ni wikaa mavityo aa 5, ũisoma wathani?