Amelika Yĩna Mbaĩ Ĩkũmi Sya

Ĩsilaeli Mbaũ Kwa Wathani:

Ĩsomo yĩĩ kwa kĩthyomo: Kĩsũngũ

Mbivilia yĩna wathani wĩ mwanya ũndũ wa ĩvinda yũkĩte ya mbingĩ sya i nthĩ. Ota ou, wathani wa Mbivilia nĩ kwondũ wa andũ ma ĩsilaeli.

Na nĩ kenda kũelewa wathani w’onthe ũndũ wa ĩsilaeli, no nginya ũmanye andũ ma ĩsilaeli nĩ aaũ ũmũnthĩ, na yo me va motũonĩ moo.

Andũ aingĩ mayĩsilasya ũndũ ũũ. Ona kau, ve nthĩ ĩmwe o nini kũũya wũmĩlĩlonĩ wa syũa yĩtawa “ĩsilaeli”, ou tĩw’o?

Andũ aingĩ maitalĩthya kana mawathani moonthe yĩũlũ wa ĩsilaeli nĩ ũndũ wa nthĩ ĩsu ũmũnthĩ yĩtawa ĩsilaeli. Ateo wathani mwingĩ ũwetaa ĩsilaeli ndwamba kwosana na ũkewa wa nthĩ ĩsu yĩtawa ĩsilaeli ya ũmũnthĩ.

Ũla w’o nĩ kana andũ ala matwĩe nthĩ ĩsu ya ĩsilaeli nĩ kalungũ Kanini ka Aisilaeli. Ayuti aingĩ nĩ ũsyao wa mbaĩ ĩtatũ sya ĩsilaeli Yuta, Mbenyamini, na Levai, (2 mavinda 11:12-14). Ĩvinda ya tene syonthe syaĩ mbaĩ 12 sya ĩsilaeli. Na nũndũ wa ĩtumi sya mũendele woo, mbaĩ ĩmwe (Yosevu) nĩtalawa ta mbaĩ ilĩ (Evalaimũ na Manase), ĩyongela ũtalo woo kũvika mbaĩ 13 kĩvathũkany’o. Na vangĩ, kwa ũmanyĩ ũngĩ, Ayuti nĩ nzyawa sya ĩtatũ katĩ wa syonthe.

Nĩ ata waikĩtĩkĩie mbaĩ isu 10 sya ĩsilaeli

Mbivilia yĩna ũelesyo mũseo wa maũndũ ala makĩtĩkĩie andũ ma ĩsilaeli kũma tene. Na nĩ kenda tũmanye syĩ va mbaĩ ĩsu 10 sya ĩsilaeli ũmũnthĩ, twaĩlwe ũsĩsya na kũatĩa kĩla kĩandĩkĩtwe mbivilianĩ.

Ivukunĩ ya mwambĩlĩĩlyo, twĩkwata ũkewa wa Avalaamu, mwana wake Isaka,na mwana wa Isaka Yakovo. Nake Yakovo aĩ na ana 12, ala nĩmo meetiwe “syana sya ĩsilaeli”, nũndũ Asa alyũlile syĩtwa yake amwĩta ĩsilaeli; (mwambĩlĩĩlyo 32:28). Na ana asu 12 nao masyaa syana, na ĩkundi sya mĩsyĩ yoo syatwĩka mbaĩ 12 sya ĩsilaeli.

Nthĩnĩ wa mavukũ ma mbee ma mbivilia, syĩtwa ĩsilaeli yĩkonanaw’a na ĩ mbaĩ 12 syonthe. Ona kau, ĩtina woo kũvika na kũtũa nthĩ ya Kanaanĩ, makundĩ elĩ nĩmeyũmĩlilye. Mbaĩ ya Yuta yatũa ngalĩ ya ĩtheo na matwĩka kĩvathũkany’o na mbaĩ isu ingĩ sya ngalĩ ya yĩũlũ. Mavinda angĩ mbaĩ ya Yuta nĩyatalawa ta ĩmwe ya ĩsilaeli, na mavinda angĩ yĩtalĩthwa ta me kĩvathũkany’o na ĩsilaeli.

Sisya wone mũsumbĩ Ndaviti atwĩkĩe mũsumbĩ wa Yuta myaka mũonza na nyũnzu mbee wa kũtwĩkĩthwa mũsumbĩ wa ĩsilaeli onthe (2 Samũelĩ 5:5). Mbivilia nĩkwasya mwana wa Ndaviti Solomoni aĩ “mũsumbĩ ĩũlũ wa ĩsilaeli na Yuta” (1 Asumbĩ 1:35). Sisya wone kana Yuta yatalĩthaw’a ta yĩ kĩvathũkan’yo na ĩsilaeli. Ĩvinda ya ũsumbĩko wa Ndaviti na Solomoni, ĩsilaeli na Yuta syaĩ kĩvathũkan’yo ateo syakwatanw’a kũseũvya ũsumbĩ ũmwe.

Ateo ĩtina wa kĩkw’ũ kya Solomoni, mbaĩ 10 sya yĩũlũ nĩsya yĩũkĩlĩilye mũsumbĩ woo ene na maũngamya ũsumbĩ wa ĩsilaeli. Mbaĩ ya Yuta, vamwe na mbaĩ ya Mbenyaminĩ na aingĩ ma Alivai, matw’ĩe kwĩthĩwa nemo ũsumbĩ wa Yuta. Sisya wĩyonee ũndũ kweethĩiwe ũkewa ũsu wĩ ĩvukunĩ ya 1 Asumbĩ 11 na 12.

Ũndũ ũla wa vata kũmanya nĩ kana Ĩsilaeli na Yuta matw’ĩe me kĩvathũkany’o na ũla ũngĩ kũma tene; mosumbĩ aa melĩ Ona ĩndĩĩ mayaĩtũngĩanĩa ĩngĩ.

Ayuti (ala nĩmo aingĩ mamĩtw’ĩe nthĩ ya Ĩsilaeli), asu nĩo nzyawa sya kũma tene sya ũsumbĩnĩ wa Yuta. Yĩla wĩona wathani yĩũlũ wa Yuta Mbivilianĩ, nĩ wathani ũndũ wa Ayuti.

Ateo mawathani maingĩ ũndũ wa ĩsilaeli mayĩnthaa me ma Ayuti, kana nthĩ ĩsu yĩtawa ĩsilaeli ũmũnthĩ. Maingĩ ma mawathani yĩũlũ wa ĩsilaeli menthaa ma ĩla mbaĩ 10 sya ĩsilaeli, ala meethĩiwe me ũvathũkany’o na Ayuti ĩvinda ta ya myaka ngili 3000.

Ĩla mbaĩ 10

Keethĩwa ĩsilaeli na Yuta syĩnthaa makundĩ kĩvathũkany’o ma andũ, ĩndĩ yu “ĩsilaeli” me va ũmũnthĩ.

Kwa kũsũngĩa ũkũlyo ũũ, nĩ ũseo kũsisya Mbivilia.

Ĩtina wa ĩsilaeli na ũsumbĩ woo kwĩvathan’ya na Ayuti, mũsumbĩ wa ĩsilaeli aĩ na w’ĩa wa mbaĩ isu 10 kwĩtũngĩĩa na Ayuti ingĩ yĩla mambata Yelũsaleme ũndũ wa mboka ĩla ĩtw’ĩtwe nĩ Ngai syĩthĩwe ntheũ kwoo. Kwondũ wa ũũ mũsumbĩ amaseũvĩsya kũndũ kwa kũthaithĩa, na atw’a mĩthenya kĩvathũkany’o kwondũ wa i mbaĩ 10, na nĩw’o amavathan’ye vyũ na Ayuti (1 Asumbĩ 12:25-33).

Asa Ngai atũma athani aingĩ kwa ĩsilaeli, aimea nĩ mamũsyokee Ngai woo na kũkwata mĩao na mĩthenya ya ũthaithi ĩla wanenganie vala maĩ. Ĩndĩ ĩsilaeli maĩyaĩtĩkĩla ũmũsyokea Ngai Asa. Maendeie kũyĩtũmĩa syĩtwa ya Ngai Asa, ateo mekaa maũndũ moo ene, motwio ma andũ na mũvaĩ yoo ya ũthaithi. Kwondũ wa ũu Ngai amakũna na kũkĩlw’a vinya na kũthamĩw’a ũkombonĩ kũasa.

Mwaka wa 733 Klĩsto atanoka, andũ ma Asũli mambĩlĩlya kũmakĩlya vinya aĩsilaeli na kũmathamĩĩsya ngalĩ ya ĩũlũ na wũmĩlonĩ wa syũa ya ũsumbĩ ũsu wa Asulĩ. Mbivilia yĩasya, “mĩthenya ya ũsumbĩko wa Veka mũsumbĩ wa ĩsilaeli, Tikĩlathĩ- Vileselĩ mũsumbĩ wa Asulĩ ooka na akwata ndũa sya Ĩyonĩ, Avelĩ-mbethĩ Maaka, Yanoa, na Ketesĩ, na Asolĩ, na Ngĩleati, na Ngalilii, nthĩ yonthe ya Navitalĩ; na amatwaa me atave ku Asulĩ ” (2 Asumbĩ 15:29).

Na ĩvinda ĩkuvĩ yathela, Asulĩ mang’ũthũla mũsyĩ ũsu wa Samalia, ũla nĩw’o wa Samalia ku ĩsilaeli, na kũmatava ala matiele ma ĩsilaeli; nthĩnĩ wa mwaka wa kenda wa mũsumbĩ Ĩdea ũla mũsumbĩ wa Asulĩ ang’ũthũla Samalia na amakũa ĩsilaeli kũvika Asulĩ, na amathamĩĩsya ku Alai, vamwe na Avai, ũsĩ ũsu wa ngosanĩ, na ndũanĩ sya Ametia. Maiatialĩlw’a angĩ eka mbaĩ ya Yuta yoka, (2 Asumbĩ 17:6, 18).

Kwondũ wa ũu ĩsilaeli mavetangwa kũma nthĩ yoo, no ala matialĩle maĩ Ayuti moka. Ĩtina wa mbaĩ 10 sya ĩsilaeli syanyaĩĩkw’a, meoneka tamaie vala ve mavinda. “Nĩkyo yu metawa mbaĩ 10 mbaũ, sya ĩsilaeli”.

Ateo ĩsilaeli maiyaĩsa kwaa kũma vala ve wathani.

Wathani mwingĩ wa mbivilia nĩ ũndũ wa ĩsilaeli, na mwingĩ wa wathani ũsu nĩ wa “ĩvinda ya mũminũkĩlyo”.

Yũ kwamba ũsisya wathani Esekieli 37:15-28. Wathani ũũ wĩtwonya kana ĩsilaeli na Yuta maketũngĩanĩa vamwe methĩwe nthĩ ĩmwe ĩtina wa ĩvinda yĩĩ, na mũsumbĩ Ndaviti aĩthayũkw’a na kwĩthĩwa mũsumbĩ ĩũlũ woo onthe. Kwa sũanĩa ou. Ndaviti ndanamba kũthayũũka oyu. Wathani ũũ ndũnamba kwĩanĩw’a. Ĩsilaeli mainamba ũtũngĩanĩw’a na Yuta. Na mbaĩ ĩla 10 sio vandũ o kũũ nthĩ.

Yĩla twĩsoma mbaĩ ĩsu 10 nĩ ĩndĩĩ.

Ũtonya kũmanya vala mbaĩ ĩsu syĩĩ ũmũnthĩ ata? Kethĩwa mbaĩ 10 nĩsyaiye ũkamona ata.

No ũtonya kũtalĩthya kũla maendie ĩtina wa Asulĩ kũmang’ũthũla kũma nthĩ yoo ene yĩĩ nthĩ ya Ĩsilaeli. Ve o ũndũ tũtonya kũmanthĩthya kwĩsĩla kũsisya mavinda, ateo wũmĩlũ woo wĩ mwoo kwa kũsisya ala me vo mavukunĩ ma mavinda, na no mĩtũkĩ kwaa kwa kũvikĩa ũla ũte wa w’o.

O na ĩngĩ, no ũmũeke ewe Ngai Asa mwene akwon’ye kũ naĩ ũmũnthĩ. Kya vata nĩ kũmanya nĩ nthĩ syĩkũ kana nĩ aaũ meanĩsye kana maendeye kwĩanĩsya wathani wa ĩvinda ya mũminũkĩlyo nũndũ wa ĩsilaeli.

Ve wathani wa vata nũndũ wa ĩsilaeli na Yuta

Ĩvukũ ya Alivai 26 twĩvona wathani wĩ mwanya ũvuanĩtye maũndũ mokĩte kwa mbaĩ ĩsu 12 sya ĩsilaeli. Nthĩnĩ wa kĩlungu kĩu, Ngai Asa nũkũtwonya moathimo ala meũka thĩwa i mbaĩ 12 ĩkamwĩw’a Ngai, vamwe na kĩumo nũndũ wa kũlea kũmwĩw’a Ngai.

Maũathĩmo maingĩ ala mathanĩtwe ĩvukũnĩ ya Alivai 26 nĩmew’ĩlĩte ĩsilaeli ĩvinda ya ũsumbĩko wa Ndaviti mũsumbĩ, vamwe na mũsumbĩ Solomoni. Ĩndĩ yĩu, mosumbĩ ma Asulĩ na Misili maĩ mesĩlĩte wonzũnĩ wa ũsumbĩko, na kwa myaka kaũta, ĩsilaeli yaĩ nthũĩ na yaĩ na ũtonyi ĩvinda yĩu ya tene kũũ nthĩ.

Ateo vau, mũminũkĩlyo wa ũsumbĩko wa Solomoni, nĩwamũtĩiye Asa wa ĩtunĩ na aaka mathembo nũndũ wa ngai ngenĩ (1 Asumbĩ 11:4-10). Na vau andũ mamũatĩa ngelekan’yonĩ ĩsu mbai ya kũmũtĩa Asa wa ĩtunĩ.

O tondũ Ngai wathanie nthĩnĩ wa Alivai 26, Ngai amakũnie i mbaĩ 12 kwa kũmavetangĩa maũathimo ala ma watho. Kwelekela mĩthenya ya mũminũkĩlyo ya Solomoni mũsumbĩ, amaitha mambĩĩa kũkĩla kũmathyũlũlũka ngalĩ syonthe (1 Asũmbĩ 14:24-25).

Solomoni akoma na aaĩthe make mwaka wa 931 BC. Kavinda Kanini kathela, ĩsilaeli na Yuta maanĩka nguthũ ilĩ,ala maĩ mosumbĩ monzu (1 Asumbĩ 12). Nthĩnĩ wa myaka mĩvũthũ maendee, Amisili mavĩthũkĩa Yuta na makũa kũma kw’o mũtavo mũnene (1 Asumbĩ 14:24-25).

Tondũ twonie mbee, Asulĩ mamakĩlilye vinya na kũmanyaĩĩkya aĩsilaeli myaka 200 ĩtina, kwĩ 733 Klĩsto atanoka. Na mbaĩ isu 10 maiasyoka ingĩ motũonĩ moo no Ayuti malũmĩle kwoo.

Kelĩ, mwaka wa 605 Klĩsto atanoka, ambavilonĩ namo mang’ũthũla Yelũsaleme, na mambĩĩa kũthamĩĩsya Ayuti Mbavilonĩ. Amwe ma Ayuti nĩmasyokie kwoo myaka 70 yathela, ateo aingĩ maiasyoka. Vangĩ amwe mathamĩa ngalĩ ya ĩũlũ nakũ Ũlaya, kũvika ta vandũ ta myaka ngili ilĩ mĩthelu o me kĩtheka.

Mwaka wa 1916, maũndũ ma Ayuti katĩ wa i mbaĩ nĩ maendeie na kũseũva. Yĩla nĩvo nthĩ yonthe yaĩ katĩ wa kaũ wa mbee wa nthĩ yonthe, vala nthĩ ya Ũngelesa vamwe na Ũvalanza meekĩie wĩw’ano kĩ-mbithĩ ũla nĩ sykes-picot. Wĩw’ano ũũ maielesya ũndũ meaanya vaya vaasa va wũmĩlonĩ wa syũa. Ketha makasinda ala mokitĩaa namo yaanĩ ũsumbĩko wa Ũtto. Nthĩnĩ wa wĩw’ano, nĩmakĩthĩlile Vilisitia vethĩwa va ngwatanĩo ya nthĩ yonthe. Na kwĩ, mwei wa 6 1916, mũĩngelesa amatethya Alavu kũleana na asumbĩki moo ma Ũtto.

Na kwĩ mwei wa 11 1917, mũĩngelesa matangaasa ĩtangaso ya Balfour, maimantha ũkwata mbaũ “kwĩthĩwe na vandũ Ayuti makatũe” ku Vilisitia. Ĩtina wa ũu, mũĩngelesa mavithũkĩa Vilisitia na maũng’ũthũla mũsyĩ wa Yelũsaleme. Maũndũ asu nĩmo maetie kwĩthĩwe na nthĩ ya ĩsilaeli mwaka ũsu wa 1948. Na kũma vaũ, mamilĩonĩ ma Ayuti nĩmasyokete ku nthĩ ya Ĩsilaeli.

Namo Ĩsilaeli nĩ asyoka:

Andũ aingĩ ala masomaa mbivilia na wathani mekĩaa kana kwa kwoneka ũtũo ũndũ wa ĩsilaeli na kũsyoka kwa Ayuti ku motũonĩ moo ma tene nĩ meanĩisye wathani wa kũmbanw’a kwa ĩsilaeli ĩvinda ya mũminũkĩlyo. Ĩndĩ ma wathani asu me ũndũ wa elĩ ĩsilaeli na Yuta. Wathani ũsu ndũnamba kwĩanĩw’a oyũ! mbaĩ isu 10 na Yuta makoombanw’a vamwe ĩvinda ya mũminũkĩlyo na maikwatanw’a methĩwe vamwe, na maisumbĩkwa nĩ mũsumbĩ Ndaviti.

Ona kaũ, kwa kũsyoka ingĩ kwa Ayuti nthĩ ya Vilisitia, na kũlũlũmĩlw’a kwa nthĩ ya Ĩsilaeli, nĩ kwĩanĩsye wathani wa Alivai 26.

Nthĩnĩ wa Alivai 26, Ngai Asa aisye i mbaĩ 12 kethĩwa ĩkamũtĩa, mbee makekũmbĩlwa nĩ monyamao, na mowau, na kũkĩlw’a vinya kaũnĩ (Alivai 26:16-17). Na ĩtina, maũvukũnĩ angĩ maimaũma ĩtina, na ĩtina vyũ i mbaĩ ĩlũngĩlĩĩlw’a kũasa kũma nthĩ yoo (Alivai 26:32-39).

Ngai Asa nĩ wathanĩe, na nzĩa ya kĩmako, nĩ ĩvinda yĩana ata ũkũno ũsu wĩmethĩa: “na kethĩwa mũyĩthũkĩĩsya wasya wakwa, na kũtĩa mũendele ũtambendeeasya nyie. … nĩw’o nĩ mũkũna inyw’ĩ makũna mũonza nũndũ wa naĩ syenyu” (Alivai 26:27-28).

Ngai aisye akaĩkũna i mbaĩ 12 kwa “makũna mũonza”. Ĩsomo ya mbee nĩwemanyĩisye kana “mavinda mũonza” nĩ ũndũ ũmwe na mĩthenya 2520, o kana myaka 2520. Na ketha ndũkũelewa we kwa ũthingũ syanĩsya Ũvuan’yo 11:2-3 (myei 42 na mĩthenya 1260) vamwe na Ũvuan’yo 12:14 (3 1/2 mavinda) na ũyongela Ũvuany’o 13:5 (myei 42). Na ũisoma Motalo 14:34, vamwe na Esekieli 4:6, nĩvo tũkwataa Ũvuan’yo wa mũnthĩ ũmwe nĩ mwaka ũmwe kwa wathani.

Alivai 26 yathanĩte Ngai akamakũna Ayuti na mbaĩ isu 10 kwa “makũna mũonza” nũndũ wa naĩ syoo. Vala veũtwonya kana ĩvinda ya ũkũno yaĩ myaka 2520.

Thoĩma na ũyona kana Ayuti mambĩie kũvetwa kũma nthĩ yoo mwaka wa 605 BC, wongela myaka 2520 kwa 605, wĩvika 1916 ĩtina wa kuka kwa Klĩsto. Vala nĩyo ĩvinda ya nzĩa ya Ayuti kũsyoka kwoo ĩngĩ yambĩlĩĩilye kũvingũka na kwa mĩtũkĩ!

Wathani wa kũndũ mũonza weanĩie-ũndũ ũla watw’ĩtwe ũũ nĩ ũmwe wa wonan’yo kana wathani wa Mbivilia ndwĩ ndĩi ya kũlea kwĩanĩw’a.

Yũ syĩĩva ĩla mbaĩ 10 ũmũnthĩ

Kũvika vau yũyũ wĩna Walan’yo mũseo wa kũmona andũ ma ĩsilaeli ma ũmũnthĩ: kwa yĩke ĩsavu yĩla ya kũndũ mũonza kwa ũkũno wa ĩsilaeli yĩla yathelile, na ũĩsyisya maũndũ ma mavinda nĩ nthĩ syĩkũ syambĩĩie kũmesya vinya na kũtw’ĩka ngome ĩvindanĩ yĩu. Nĩũmanyĩte kana ũkũno wa ĩsilaeli wambĩie yĩla Ngai Asa wamavetangĩie maũwathĩmo ta mo andũ ma watho “yĩla mũsumbĩ Solomoni wakwie” ( 1 Asumbĩ 11:4). Solomoni nĩwakomie na aaĩthe make mwaka wa 931 BC, ena ũkũũ wa myaka 70. Yonekaa kũthengeea mĩthenya yake ya mũthya, nĩwaũmbũlĩle na Veva wamũnenga kũandĩka ĩvuku ya Mũtavan’ya. Kwa kĩeleelo kya kũtalĩthya nĩ kana ĩvinda yĩũ ya ũkũno yambĩlĩĩlye myaka ĩtano mbee wa kũkoma kwake vandũ ta vakũvĩ mwaka wa 936 BC. (Kelĩ veo wathani ĩvukũnĩ ya Ũvuan’yo ũla wĩkĩaa vinya matukũ asu).

Woosa myaka 2520 na ũtongela kwa 936 BC, wĩvika mwaka wa 1585 AD.

Ĩndĩ ve ũndũ wa kĩvathũkan’yo wekĩkie mwaka ũsu 1585? Yĩĩ wĩ vo.

Mwaka wa 1580, Vilivũ mũsumbĩ 11 wa nthĩ ya Ũsivanĩa nĩwakwatanĩsye ũsumbĩ wake na ũla wa Voyongoo ungũ wa ũtongoi wake. Ũsumbĩko ũsu nĩwathanthaie mũno kũũ nthĩ. Vilivũ asyaĩtwe mũsyĩ mũnene waĩ ũtonyi wa Asuvaki maĩ matonya kũtongoesya Ũlaya w’onthe.

Mwaka wa 1585, Vilivũ nĩwambĩie kwĩthangaasya kwelekela Nevalatia o ĩngĩ atamba kũvika Ũvalanza na Ũngelesa. Ateo kwa ĩvinda ĩnini Vilivũ alũlũtĩka, na mwaka wa 1585 waĩ mwambĩlĩĩlyo wa kũvalũka kwa Asuvaki kwa ũsumbĩko wa Ũlaya na nthĩ yonthe matakokĩla.

Kwĩ mũthenya wa mũthya wa mwaka wa O ũsu 1584, Vilivũ alĩka nzama kĩ-mbithĩ ya katoleki kũ Ũvalanza, ũw’o nĩ kana nzama yatwĩe katoleki nĩyo ndĩni mbĩtĩkĩlĩthye kwa ũthaithĩ kũ Ũvalanza. Kwa nzĩa ĩngĩ yaĩ nzĩa ya kũmũvingĩa Enelĩ Navalĩ ũla waĩ mũvĩnganya wa katoleki kũtwĩka mũsumbĩ. Na nĩ yĩla angelesa mamanyie ũndũ wa nzama ĩsu, maĩ na w’ĩa kana waĩ mũvango wa kũng’ũthũla Ũvolositani Ũlaya w’onthe.

Na ĩndĩ mwei wa nyanya 1585, Vilivũ nĩwaũthaisye mũsyĩ wa Antwerp kũma mokonĩ ma ĩmamaĩ sya Volositanĩ kũ Nithĩlanĩ. Ateo ũsindĩ ũsu waĩ wa kũvoeya kwa Ũsivanĩa. Ĩtina wa myũnthĩ mĩvũthũ kũma kwosa Antwerp, Volositanĩ sya Ũngelesa syeekĩa wĩw’ano wa kũkwata mbaũ Ũdũkyĩ ĩla ĩmamaĩ, ũndũ ũsu wavulya kaũ katĩ wa Ũngelesa na Ũsivanĩa.

Ĩtina wa kũvalũka kwa Antwerp, Ũdũkyĩ metũngĩanĩa na oyũ mĩtũkĩ matwĩka atongoi mwondo wa ũthũĩ mũno,vate angĩ ĩ nthĩ yonthe.

Mũvango wa Vilivũ wa kũlũlũmĩlya Ũvalanza kĩ siasa ona w’o nĩwanyw’ĩe kĩw’ũ. Enelĩ Navalĩ atwĩka mũsumbĩ wa Ũvalanza, na mevanga vamwe na Ũngelesa na Ũdũkyĩ kũkĩlĩla Ũsivanĩa. Ĩndĩ yĩũ Ũvalanza nĩyekĩnyĩie kũtwĩka ndongoi ya nthĩ yonthe vandũ va Ũsivanĩa.

Kaũ wavũlĩtw’e kũkĩta Ũngelesa ona w’o waema. Mwaka wa 1588 angelesa mang’ũtũa ĩseso ya Ũsivanĩa kũmatũnga ũngũ wa ũkatoleki. Kũma 1585 kũendeeya, Ũngelesa yambĩĩa kwĩana na matwĩka anene kwa ĩta sya kĩw’unĩ vamwe na kũkwata angĩ ũkombo wa kĩ-ũmũnthĩ ũũ. Ta ũndũ wa ndĩvi ngwatanĩo ya Ũngelesa yoosa mwanya wa Ũvalanza kĩlĩonĩ kya ũkũmũ yĩũlũ wa nthĩ. Vau ĩtina Amelika, ĩla yokĩlĩle kũma ĩlĩo sya Ũngelesa, ona syo syesya ũtwĩka ndũĩka sya nthĩ yonthe.

Mwaka ũsu wa 1585 waĩ wambĩlĩĩlyo wa ndũĩka sya kwĩkwamũa. Nthĩ ĩsu sya yĩũlũ kũ Ũlaya syetha na ĩvuso ĩseo. Kwa ĩvindanĩ yĩũ, ũsumbĩ wa Denĩmaki na Noowaĩ (vamwe na ĩthama sya ĩya) Namo mevandĩa na metha na vinya. Ũswĩtanĩa nayo yatw’ĩka ũsumbĩ wĩna vinya kũ Ũlaya. Kwa myaka 400, nthĩ ĩsu sya ngalĩ ya yĩũlũ na tũlĩo twasyo syatw’ĩka nthũĩ mũno katĩ wa ĩ nthĩ, kwa wingĩ syetha na ũthũĩ na wasya wa ũtonyĩ nthĩ yonthe.

Maũndũ ala mekĩkie mwaka wa 1585 na kũendeya matũmie ĩlungũ yĩmwe ya mokũno mũonza ma ĩsilaeli mathela.

Ndũkaseng’e ũndũ kũtaĩle.

Ngai Asa amwĩie Avalaamu: “ngakũtwĩkĩthya ĩthe wa ngo sya andũ-ngakũtwĩkĩthya ũko mũnene na asumbĩ makaũma kwaku” (Mwambĩlĩĩlyo 17:4,6). Ngai Asa athana kwĩsĩla mbaĩ isu 12 ” yĩũlũ wa andũ ma nthĩ” (Kũtũngĩlĩlwa kwa mĩao 28:1). Na mawathani asu nĩ meanĩie.

Kwa sũanĩa. Kwaa ĩsa kwĩthĩwa nthĩ kũma tene syaathamba na ũthũĩ ta ũla wamokĩie andũ ma Ũlaya ya ngalĩ ya yĩũlũ na ala onthe mekwatanasya nao, asu nĩo meyambĩie matwĩka Amelika, Kanata, Aũsitĩlĩa, nthĩ nzeo na Avilĩka ya ĩtheo?

Na ve ĩkũndĩ ingĩ sya nthĩ syaĩtha na vinya wathĩma na wathani mũneene wa mbivilia?

Kwa mĩtũkĩ ĩla nthĩ sya ĩũlũ nakũ Ũlaya, syekinyĩie kwanza ũ vinya, vamwe na ũthũĩ, na ũthĩngũ ũla maĩ na w’o ĩlungũ ya myaka 400, ũyĩsa ũkananĩw’a.

Kũvika vaũ syĩĩva ĩla mbaĩ 10 ũmũnthĩ? Yĩngĩ nĩ nthĩ syĩkũ syaĩanĩsya wathani wa myũnthĩ ya mũminũkĩlyo ũndũ wa ĩsilaeli? Enda ũthoime maũndũ asu na ũyĩtw’ĩya we mwene.

Vena kĩthĩngĩlĩlo kya kyũ?

Kwa lĩlĩkana ya kelĩ ũkũno wa i mbaĩ 10 wambĩie yĩla Asulĩ mambie kũmanyaĩĩkya ĩsilaeli kũma nthĩ yoo mwaka wa 733 BC. Na Walan’yo ũsu naw’o wathelile myaka 2520 ĩtina kwĩ mwaka wa 1788 AD.

Na nĩ kyaũ kyekĩkie mwaka ũsu 1788? Ũsu nĩw’o mwaka wa ũkĩlyo wa ũseng’ya kwa nthĩ ĩla ĩneenaa kĩsũngũ syonthe kũũ nthĩ.

Kwa sĩlanya maũndũ asu:

• Nthĩ ya Aũsitalĩa yatwĩkĩkie ĩndĩĩ? Mwei wa 1 matukũ 26,1788.

• Kanata nayo yalũlũmĩlwe? 1791, myaka ĩtatũ ĩtina wa ĩlungũ sya ũsũngũnĩ sya ũsumbĩko yaamũlwa ku Quebec,1788.

• Ũngelesa yatwĩkie ngũnbaũ ya nthĩ yonthe ĩndĩĩ?1788, yĩla Ũvalanza yalĩkĩle nzĩka katĩ katĩ wayo na mokĩlanĩla mo ene.

• Amelĩka nayo yasyaiwe ĩndĩĩ? Yaĩ yĩla kativa koo ketĩkĩlĩthĩwe mwei wa 6 matukũ 21,1788.

Na w’o ũsu nĩ wathani waũseng’ya, weanĩiw’e ĩvinda yaw’o ĩtwe.

Ĩsomo yĩla yĩatĩĩe, ũendeeya kũmanyĩw’a wathani wa nĩkũ kũla ĩsilaeli ya ũmũnthĩ yelekele.

Ĩsomo yũkĩte: Kwĩlye ata kwa Amelika na ũthũĩlonĩ wa syũa nakũ mbee